Άγιος Νικόλαος Ψαρών: «Η Μητρόπολη του Αιγαίου»

0

του Βαγγέλη Χαρίτου

Γενική άποψη του ναού από το Παλαιόκαστρο (Μαύρη Ράχη) (Φωτ. Γιώργος Χαλάτσης)

Μόλις το πλοίο προσεγγίσει στο λιμάνι των Ψαρών, το βλέμμα μαγνητίζουν λόγω του μεγέθους και της μορφής τους οι δυο μεγάλοι ναοί, στον αδιάφορο κατά τ άλλα οικισμό: Ο Άγιος Νικόλαος και η Μεταμόρφωση του Χριστού, δυο κτίρια που επιμένουν να μας θυμίζουν την αλλοτινή δόξα του νησιού.

Ο ναός του Αγίου Νικολάου βρίσκεται στο ύψωμα στα δυτικά του οικισμού, που άλλοτε ήταν ο οχυρωμένος οικισμός. Στο πλάτωμα του ναού, οδηγούν δυο μαρμάρινες κλίμακες, μια από τον Κάτω Γιαλό και άλλη μια από το “Τσαρσί”, δηλαδή τον εμπορικό δρόμο του οικισμού προεπαναστατικά. Υπήρχε και μια τρίτη κλίμακα κατασκευασμένη από αμμόλιθο που πλέον έχει καταστραφεί. Σύμφωνα με την προφορική παράδοση, οι κλίμακες αντιστοιχούσαν σε κάθε μια από τις τρεις κοινωνικές τάξεις των Ψαρών: Από τη σκάλα του Τσαρσιού ανέβαιναν οι καπεταναίοι, από τον Κάτω Γιαλό οι έμποροι και από τη τελευταία οι μη Ψαριανοί. Στο πλάτωμα όπου οι δυο κλίμακες συγκλίνουν, υψώνεται το κωδωνοστάσιο. Αυθεντική είναι μονάχα η βάση του, ενώ υπάρχουν διάσπαρτα μέλη που προέρχονται από αυτό. Εκατέρωθεν του ναού, στην ίδια ευθεία με τις κόγχες του Βήματος, υψώνονταν δυο παρόμοια μορφολογικά κτίρια, απ’ τα οποία σώζεται μονάχα το ένα, στα νοτιοανατολικά του ναού. Δυο σκάλες οδηγούν στη νότια και βόρεια πλευρά, όπου και οι θύρες εισόδου. Από το ύψωμα του Αγίου Νικολάου διακρίνονται η μεγαλοπρεπής χερσόνησος του Παλαιοκάστρου, το ύψωμα των Μύλων, ενώ απέναντι στο ανοιχτό πέλαγος η συστάδα των Αντιψάρων.

Άποψη του ναού από τα νότια (Φωτ. Γιώργος Χαλάτσης)

Άποψη του ναού από τα βόρεια (Φωτ. Γιώργος Χαλάτσης)

Η ανέγερση του ναού ξεκίνησε στα 1785, αφού πρώτα κατεδαφίστηκαν ο παλιός ναός και ο οικισμός. Δυστυχώς παραμένει άγνωστο το όνομα του εμπειρικού αρχιτέκτονα που έφερε σε πέρας ένα τόσο μεγάλο για τα δεδομένα της εποχής έργο. Το μόνο βέβαιο είναι πως ήταν ένας άξιος και έμπειρος τεχνίτης με ανεπτυγμένη καλαισθησία, ενώ τα ίδια χαρακτηριστικά παρουσίαζαν και τα μέλη του συνεργείου του. Οι εργασίες κατασκευής ολοκληρώθηκαν το 1793, όπως μαρτυρούν επιγραφές. Έπειτα ο ναός καλλωπίστηκε από τους Ψαριανούς με εκκλησιαστικά αντικείμενα υψηλής τέχνης όπως πολυελαίους, ιερά σκεύη, άμφια και αφιερώματα. Όλα αυτά τα σπουδαία έργα τέχνης και αντικείμενα λατρείας χάθηκαν για πάντα κατά την Καταστροφή του νησιού στα 1824, αφού όσοι κάτοικοι είχαν καταφύγει στο εσωτερικό του σφαγιάστηκαν και ο ναός λεηλατήθηκε και πυρπολήθηκε. Παρέμεινε ερειπωμένος για σημαντικό χρονικό διάστημα έρμαιο σε κάθε είδους κλοπές υλικών, όπως των μαρμάρινων πλακών του δαπέδου.

Οι εργασίες αποκατάστασης ξεκίνησαν λίγο αργότερα από την επιστροφή των επιζώντων κατοίκων στο νησί (1840) και το 1863 ο ναός εγκαινιάστηκε. Όμως οι καιρικές συνθήκες που επικρατούν στο νησί καθώς και η προχειρότητα της επισκευής του 1863 λόγω των περιορισμένων οικονομικών, οδήγησαν σε νέες επισκευαστικές εργασίες το διάστημα 1934-36, αφού ο τρούλος ήταν ετοιμόρροπος και υπήρχαν αρκετές ρηγματώσεις λόγω σεισμικών δονήσεων. Μεταξύ των εργασιών ήταν κι η απομάκρυνση των κονιαμάτων που κάλυπταν το ναό εσωτερικά και η δημιουργία νέων. Στις 2/2/1962 ο ναός κηρύσσεται ως διατηρητέο μνημείο. Τη δεκαετία του 1960, καλύφθηκαν οι όψεις του κτιρίου με επίχρισμα. Στις 31 Νοεμβρίου 1980 προκλήθηκαν λόγω πτώσεως κεραυνού σημαντικές φθορές στο κτίριο και12 Ιουλίου 1982 ξεκίνησαν νέες εργασίες που έληξαν το 1984. Με αυτές αφαιρέθηκαν τα εξωτερικά και εσωτερικά επιχρίσματα και ο ναός επιχρίστηκε ξανά με ισχυρότατο τσιμεντοκονίαμα και χρωματίστηκε λευκός. Το παχύτατο στρώμα τσιμέντου προκάλεσε περισσότερα προβλήματα αφού είχε ως αποτέλεσμα τον εγκλωβισμό της υγρασίας στο εσωτερικό του ναού. Το 2001 σεισμός προκάλεσε νέες φθορές στο κτίριο, με αποτέλεσμα να απαγορευτεί η είσοδος σε αυτόν. Με την ολοκλήρωση των απαιτούμενων μελετών και την ένταξη του μνημείου σε πρόγραμμα χρηματοδότησης, οι εργασίες αποκατάστασης ξεκίνησαν το 2012 και ολοκληρώθηκαν το 2015.

Η παράσταση του Αγίου Νικολάου μετά τη συντήρηση (Φωτ. Γιώργος Χαλάτσης)

Ανάγλυφη χρονολογία +1793+
Ανάγλυφη χρονολογία +1793+

Κεραμεικός σταυρός και θέσεις πινακίων
Κεραμεικός σταυρός και θέσεις πινακίων

Ο ναός του Αγίου Νικολάου ανήκει στον τύπο της τρίκλιτης βασιλικής με υπερώο και τρούλο. Οι διαστάσεις του μνημείου είναι οι εξής: μήκος 28,60, πλάτος 13,60 και ύψος 18,10. Εξωτερικά εντύπωση προκαλεί η επιμελημένη τοιχοποιία που αποτελείται από στρώσεις λίθων και πλίνθων, ο κεραμεικός διάκοσμος (σταυροί, επτάφωτες λυχνίες, φυτικά κοσμήματα) τα λίθινα στοιχεία (επιγραφές και θυρώματα) και κυρίως τα εντοιχισμένα εφυαλωμένα πινάκια, που δίνουν στο ναό μια ξεχωριστή ομορφιά. Η σκούρα τοιχοποιία διακόπτεται από τα ανοίγματα των παραθύρων, που έχουν πλαίσια από λευκό μάρμαρο. Στο εσωτερικό του ναού οδηγούν πέντε πύλες, δυο στον Κυρίως ναό (βόρεια και νότια) και τρεις στο νάρθηκα. Ο νάρθηκας επικοινωνεί με τον Κυρίως ναό μέσω δυο θυρών. Από το νάρθηκα και μέσω μιας μαρμάρινης κλίμακας φτάνει κανείς στα επιμήκη υπερώα που φτάνουν σχεδόν μέχρι το Ιερό Βήμα. Στο εσωτερικό του ναού, εντύπωση προκαλούν οι υψηλόκορμοι κίονες, που τονίζουν τον κατακόρυφο άξονα του κτιρίου. Η στέγαση του κεντρικού κλίτους είναι υπερυψωμένη σε σχέση με τα πλαϊνά που στεγάζονται με σταυροθόλια. Σε αυτή ανοίγονται φεγγίτες και το σύνολο επιστέφεται από καμάρα και τον οκταγωνικό τρούλο. Το δυτικό τμήμα του Κυρίως ναού είναι υπερυψωμένο, λόγω βραχώδους εξάρματος που ήταν αδύνατον να ομαλοποιηθεί κατά την κατασκευή του ναού. Όμοια χαρακτηριστικά έχει και το υπερώο, με τη διαφορά πως επεκτείνεται και πάνω από το νάρθηκα. Το Ιερό Βήμα ακολουθεί και αυτό τριμερή χωρισμό, όπως φανερώνουν οι τρεις κόγχες. Το δάπεδο του Κυρίως Ναού είναι μαρμάρινο, του νάρθηκα λίθινο, του υπερώου ξύλινο και του Ιερού συνδυασμός μαρμάρου και κεραμικών εφυαλωμένων πλακιδίων. Ο ναός έχει υποστεί κατά καιρούς επεμβάσεις που συνέθεσαν τη σημερινή εικόνα του ναού. Η σημαντικότερη ήταν το κλείσιμο του νάρθηκα που σε μια πρώτη φάση ήταν ανοιχτός από τις τρεις πλευρές του και η τοποθέτηση των μαρμάρινων πλαισίων στα παράθυρα. Τα μόνα που είχαν μαρμάρινα πλαίσια από την αρχική φάση του ναού, ήταν τα δυο παράθυρα εκατέρωθεν της θύρας μεταξύ Κυρίως ναού και ναρθηκα, από τα οποία σώζεται σήμερα το ένα που έχει μετατραπεί σε πόρτα. Το αρχικό λίθινο δάπεδο του υπερώου αντικαταστάθηκε με ξύλινο, ενώ αφαιρέθηκαν οι λίθινες πλάκες που κάλυπταν τις οροφές του κτιρίου.

Μαρμάρινα μέλη του αρχικού κωδωνοστασίου
Μαρμάρινα μέλη του αρχικού κωδωνοστασίου

Λόγω των κατά καιρούς ανακαινίσεων δεν έχει σωθεί ζωγραφικός διάκοσμος, αν και πιθανότατα είχε. Έτσι ο διάκοσμος περιορίζεται στο λίθινα και κεραμεικά στοιχεία του ναού. Οι τρεις θύρες του Κυρίως ναού, (Βόρεια, νότια και δυτική) είναι κατασκευασμένες από μάρμαρο, χαρακτηριστικές του λαϊκότροπου μπαρόκ με ισλαμικά στοιχεία που αναπτύχθηκε στο χώρο του Αιγαίου το 18ο αιώνα και στο οποίο πρωταγωνίστησαν χιώτικα εργαστήρια γλυπτικής. Στον Άγιο Νικόλαο Ψαρών η μαρμαρογλυπτική του ναού, μπορεί να αποδοθεί με ασφάλεια σε κάποιο χιώτικο εργαστήριο με ικανούς μαστόρους, όπως μαρτυρεί η εντυπωσιακή βόρεια πύλη, όπου ένα πλούσιο φυτικό κόσμημα περιβάλλει έναν δικέφαλο αετό, ένα λέοντα, έναν γρυπολέοντα και ψευδοθυρεούς, ενώ οι παραστάδες διακοσμούνται με κυπαρίσσια. Στην νότια υπάρχει μονάχα ένας σταυρός, ενώ στη δυτική επαναλαμβάνεται το μοτίβο με τα κυπαρίσσια, ενώ στο ανώφλι ο διάκοσμος έμεινε ημιτελής. Στο ίδιο εργαστήριο αποδίδονται και οι μαρμάρινοι νιπτήρες στο Ιερό, καθώς και η πλάκα με το μαρμάρινο σταυρό και οι μαρμάρινες επιγραφές με τη χρονολογία 1793 ανάμεσα σε σταυρούς στη νότια πλευρά. Το ίδιο εργαστήριο κατασκεύασε και το μαρμάρινο ή μεικτό (μαρμάρινο και ξυλόγλυπτο στο επάνω μέρος) τέμπλο του ναού, όπου χρησιμοποιήθηκε ρόδινο, μαύρο μάρμαρο Χίου και λευκό, που δυστυχώς καταστράφηκε κατά την καταστροφή του νησιού από τους Τούρκους το 1824 και αντικαταστάθηκε από το χτιστό που σώζεται μέχρι σήμερα. Οι γκρίζοι κίονες του ναού, που μέχρι το 1980 ήταν καλυμμένοι με κονίαμα, προέρχονται και αυτοί από τη Χίο και συγκεκριμένα από την κατεστραμμένη Παλαιοχριστιανική βασιλική των Κάτω Φανών και μεταφέρθηκαν στα Ψαρά για την κατασκευή του ναού του Αγίου Νικολάου. Ελάχιστα στοιχεία σώζονται από το αρχικό μαρμάρινο δάπεδο του ναού, κυρίως στο Ιερό και στο υπερυψωμένο τμήμα του Κυρίως ναού.

Κεραμεικός σταυρός και χρονολογία, πριν τη συντήρηση
Κεραμεικός σταυρός και χρονολογία, πριν τη συντήρηση

Συντηρημένα και επανατοποθετημένα πινάκια
Συντηρημένα και επανατοποθετημένα πινάκια

Ο κεραμικός διάκοσμος του ναού αποτελείται από τα κεραμοπλαστικά διακοσμητικά στη τοιχοποιία του, τα εντοιχισμένα πινάκια και τα νεώτερα εφυαλωμένα πλακίδια. Τα πρώτα είναι σταυροί με ποικιλία μορφών των βάσεων και των απολήξεων (στη βόρεια, νότια και ανατολική πλευρά) και έχουν αποτροπαϊκό χαρακτήρα, οι επτάφωτες λυχνίες, που συμβολίζουν τα επτά χαρίσματα του Αγίου Πνεύματος, σύμφωνα με θεολόγους στη δυτική πλευρά και τα φυτικά κοσμήματα (“φοίνικες” ) στην ανατολική. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η χρονολογία 1793 στη νότια πλευρά κατασκευασμένη από κεραμικά ψηφία. Ο διάκοσμος αυτός αποκαλύφθηκε μετά την καθαίρεση των κονιαμάτων και αποκαλύφθηκε η διακοσμητική σχέση μεταξύ σταυρών και πινακίων, που μέχρι τότε υπήρχε η άποψη πως τα τελευταία είχαν τοποθετηθεί σε αυθαίρετες θέσεις, ενώ αποδείχθηκε πως ο τρόπος τοποθέτησης ήταν προσχεδιασμένος. Τα πινάκια κατασκευασμένα επί το πλείστον από ανοιχτόχρωμο πηλό, φέρουν επίχρισμα με γραπτή διακόσμηση (φυτά, ζώα, ανθρώπινες μορφές) και είναι διαφόρων μεγεθών και σχημάτων. Η εντοίχιση πινακίων σε βυζαντινούς και ιδιαίτερα μεταβυζαντινούς ναούς δεν είναι κάτι ασυνήθιστο, αλλά η περίπτωση του Αγίου Νικολάου έχει την εξής μοναδικότητα: τις περισσότερες θέσεις για να δεχτούν πινάκια (γύρω στις εξήντα) και το μεγαλύτερο αριθμό σωζόμενων πινακίων (σαράντα τρία). Προέλευση των πινακίων είναι η Μικρά Ασία και συγκεκριμένα η Κιουτάχεια και το Ιζνίκ (Νίκαια Βιθυνίας). Χρονολογούνται στο 18ο αιώνα.

Με τις εργασίες που πραγματοποιήθηκαν στο ναό (2012-2015) έχει αποκατασταθεί η αυθεντική εικόνα του, έχουν επουλωθεί οι πληγές του χρόνου και έχουν αναδειχθεί τα διακοσμητικά στοιχεία του. Πλέον η «μητρόπολη του Αιγαίου», αγναντεύει το Πέλαγος και τα πλοία που το διασχίζουν διατρανώνοντας πως ο ιστορικός ναός των Ψαρών διασώθηκε.

Βοηθήματα

  • Αρχοντού Ιωακείμ Αρχιμανδρίτου: Ο ιστορικός ιερός ναός Αγίου Νικολάου Ψαρών 2007 Εκδοσεις Αδελφών Βλάσση.
  • Νικοδήμου Κωνσταντίνου: Υπόμνημα της Νήσου Ψαρών Τυπογραφείο Δ.Α Μαυρομμάτη 1862, Επανέκδοση Βιβλιοπωλείο Διονυσίου Νότη Καραβία (Βιβλιοθήκη ιστορικών μελετών) Αθήνα 1982.
  • Περιοδικό 7 Ημέρες «Καθημερινή» Τα ηρωικά Ψαρά 27 Αυγούστου 1995.

Γεννήθηκε το 1982 στο Παλαιό Φάληρο Αττικής, με καταγωγή από τα Θυμιανά της Χίου. Από το 2005 ζει μόνιμα στη Χίο. Έχει εργαστεί ως Συντηρητής Αρχαιοτήτων στο δημόσιο και ιδιωτικό τομέα.

Άφησε σχόλιο