του Βαγγέλη Χαρίτου
Η κατασκευή του λιμανιού το διάστημα 1895-1904 υπήρξε το σημαντικότερο έργο υποδομής των τελών του 19ου αιώνα, αρχών του 20ου, στο νησί μας, που χρησιμοποιείται-παρά τις όποιες αδυναμίες του μέχρι σήμερα. Εκτός βέβαια από τις καθεαυτού λιμενικές εγκαταστάσεις (λιμενοβραχίονες-λιμενολεκάνη-προκυμαίες) απαιτήθηκε η κατασκευή κτιρίων που θα στέγαζαν απαραίτητες υπηρεσίες για τη λειτουργία του. Από τα κτίρια αυτά, άλλα υπάρχουν μέχρι σήμερα, ενώ άλλα έχουν πλέον κατεδαφιστεί.
Τα κτίρια αυτά συγκροτούνταν σε δυο ενότητες: η πρώτη και μεγαλύτερη αποτελούνταν από τρια κτίρια, (Κτίριο εταιρείας λιμένος, σταθμός χωροφυλακής, τελωνείο), ενώ η δεύτερη από δυο επί της νησίδας “Πορπορέλα” (λιμεναρχείο-υγειονομείο), ενώ ένα ακόμα κτίριο χωροθετήθηκε στο μέσον της βόρειας προκυμαίας (Αποθήκη γαιανθράκων). Κατασκευάστηκαν σύμφωνα με το προσφιλές αρχιτεκτονικό ρεύμα της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, τον εκλεκτικισμό, το ρεύμα που αποτελεί το συγκερασμό πολλών παλαιότερων στυλ. Είναι κτισμένα με λιθοδομή, άλλοτε επιχρισμένα κι άλλοτε ανεπίχριστα, έχουν συμμετρικές όψεις και όταν είναι διώροφα, το μεσοπάτωμα είναι κατασκευασμένο με σιδηροδοκούς διπλού ταύ (κιρίσια) και χρήση πλινθοδομής, ενώ οι στέγες καλύπτονται με κεραμίδια γαλλικού τύπου.
Κτίριο Εταιρείας Λιμένος και Προκυμαίων Χίου
Το κτίριο σώζεται ως τις μέρες μας, είναι διώροφο και έχει όψεις σε τρεις οδούς. Η κύρια όψη βρίσκεται επί της Προκυμαίας. Αποτελείται από ένα κεντρικό τμήμα που προεξέχει ελαφρά, όπου υπάρχει η κύρια είσοδος στο ισόγειο και τριπλό άνοιγμα φεγγίτες και θύρα που οδηγεί στον εξώστη στον όροφο. Στα εκατέρωθεν του κεντρικού τμήματα, ανοίγονταν στην αρχική μορφή δυο θύρες αριστερά (βόρεια) του κεντρικού και δυο παράθυρα (που μετατράπηκαν αργότερα σε θύρες) ενώ στον όροφο παράθυρα. Η πλάγια όψη (επί της Κανάρη) διαμορφωνόταν με τέσσερα παράθυρα στο ισόγειο και ακόμα τέσσερα στον όροφο. Η όψη επί της οδού Κανάρη φανέρωνε πως συνοδεύεται από ένα δεύτερο ισόγειο και μικρότερο αυτοτελές κτίριο με παρόμοια μορφολογικά χαρακτηριστικά. Η όψη επί της Κανάρη του μικρότερου κτιρίου έχει αλλοιωθεί σημαντικά, θα πρέπει όμως να υποτεθεί πως είχε τρία ανοίγματα, ίσως μια θύρα στο κέντρο και δυο παράθυρα, ενώ η πλευρά επί της Λάδης διέθετε τέσσερις θύρες. Μεταξύ των δυο κτιρίων, αψιδωτό θύρωμα από συμπαγείς οπτόπλινθους οδηγούσε σε ακάλυπτο χώρο. Το μεγαλύτερο κτίριο πέραν από τα γείσα στη στέγη και τα πλαίσια από οπτόπλινθους στα παράθυρα που υπάρχουν και στο μικρότερο κτίριο, έχει ένα στηθαίο με πήλινα (;) μπαλούστρα που περιτρέχει το κτίριο, ενώ το κεντρικό τμήμα επιστεφόταν με διάτρητο μπαρόκ αέτωμα, εκατέρωθεν του οποίου υπήρχαν δυο κεραμικά κάνιστρα. Ιδιαίτερο στοιχείο στη πίσω όψη του ορόφου είναι το οξυκόρυφο άνοιγμα, που ακόμα σώζεται. Στο κτίριο στεγάστηκαν αρχικά τα γραφεία της Εταιρείας Λιμένος και Προκυμαίων Χίου, ενώ μετά την λήξη της σύμβασης με την εταιρεία στέγασε διάφορες επιχειρήσεις.
Σήμερα, το κτίριο έχει συντηρηθεί και πλέον ανήκει στο παρελθόν η εικόνα εγκατάλειψης που παρουσίαζε, όμως η αποκατάσταση αυτή, δε φαίνεται να έλαβε υπόψιν τις αρκετές σωζόμενες παλιές φωτογραφίες του κτιρίου, ώστε η επισκευή να επαναφέρει τουλάχιστον τον αρχικό του διάκοσμο.
Σταθμός αστυνομίας
Ακριβώς δίπλα στο προηγούμενο κτίριο υπήρχε το κτίριο του Οθωμανικού αστυνομικού σταθμού, που μετά την απελευθέρωση στέγασε το Χημείο του Τελωνείου. Το κτίριο αυτό, επίσης διώροφο αλλά χαμηλότερο από το προηγούμενο, παρουσίαζε παρόμοια μορφολογικά στοιχεία. Στο ισόγειο, επαναλαμβανόταν η μορφή του ανοίγματος του ορόφου του κεντρικού τμήματος, με τη διαφορά πως αντί θύρωμα και φεγγίτες, αποτελούνταν από παράθυρο και εκατέρωθεν φεγγίτες. Η πρόσβαση στο εσωτερικό του γινόταν μέσω της διόδου που υπήρχε μεταξύ του κτιρίου αυτού και του τελωνείου. Δυστυχώς δεν έχει αποτυπωθεί φωτογραφικά, ώστε να είναι δυνατή η περιγραφή της πλευράς αυτής. Το ίδιο συνέβη και με την όψη επί της οδού Λάδης. Στον όροφο του κτιρίου, στη πρόσοψη υπήρχαν δυο ημικυκλικοί εξώστες με σιδερένιο περίτεχνο κιγκλίδωμα. Το κτίριο επιστεφόταν με δυο αετώματα μπαρόκ, ενώ έφερε γραπτή ζωφόρο. Μεταξύ των δεκαετιών 1920-1930 το κτίριο αυτό επεκτάθηκε, καλύπτοντας τον κενό χώρο με το τελωνείο. Μορφολογικά η επέκταση μιμούνταν το αρχικό, με τη διαφορά πως δεν έγινε αντιγραφή του αετώματος. Το χημείο κατεδαφίστηκε ολοκληρωτικά για την ανέγερση των αποθηκών του νέου τελωνείου, ενώ σε τμήμα των αποθηκών που αντιστοιχούσε περίπου στο παλιό χημείο, κτίστηκε κατά τη δεκαετία του 90 η αίθουσα επιβατών.
Τελωνείο
Το κτίριο του τελωνείου που έκτισε η εταιρεία Λιμένος και προκυμαίων των Παντελίδη – Ηλιάσκου καταλάμβανε το τμήμα που ορίζεται από τις οδούς Αιγαίου- ανωνύμου οδού και Λάδης. Η πρόσοψη επί της Προκυμαίας αποτελούνταν από ένα κεντρικό τμήμα και δυο εκατέρωθεν πτέρυγες. Στο κεντρικό τμήμα υπήρχε ένα τριπλό άνοιγμα στο κέντρο, ενώ εκατέρωθεν αυτού δυο φαρδιές θύρες, το τμήμα αυτό επιστεφόταν από τριγωνικό αέτωμα. Ψηλότερα σε αντιστοιχία με τις πλευρικές θύρες ανοίγονταν δυο παράθυρα. Οι πτέρυγες δεν ήταν συμμετρικές ως προς τη μορφή και τα ανοίγματα τους: Η νότια αποτελούνταν από δυο όγκους, που ο ακραίος στέγαζε το γραφείο ελέγχου διαβατηρίων . Σε αυτόν ανοιγόταν μια θύρα με ημικυκλικό θύρωμα και δυο παράθυρα, ενώ ο άλλος από δυο παράθυρα και μια πόρτα. Η βόρεια πτέρυγα αποτελούνταν από δυο θύρες στις άκρες της και δυο παράθυρα στο μέσον. Στην Βόρεια πλευρά ανοιγόταν μια σειρά παράθυρα, ενώ στην οπίσθια όψη, μάλλον επαναλαμβανόταν με απλούστερη μορφή η κύρια.
Μετά την απελευθέρωση προστέθηκε υπόστεγο, που τη δεκαετία του 1920 καθαιρέθηκε και κτίστηκε προσθήκη που κατέλαβε μέρος της προκυμαίας. Το 1969 η προέκταση κατεδαφίστηκε, για να ακολουθήσει η κατεδάφιση του ίδιου του κτιρίου του Τελωνείου στις αρχές του 1972 και η θεμελίωση του νέου κτιρίου στις 16-4-1972. Αν είχε αποφευχθεί η κατεδάφιση του Τελωνείου αλλά και του χημείου, η εικόνα της πλευράς του λιμανιού θα ήταν σήμερα πολύ καλύτερη.
Λιμεναρχείο
Το λιμεναρχείο ανεγέρθηκε επί της νησίδας “Πορπορέλα”, νοτίως του μικρού οχυρού “Μπούρτζι” που σε ερειπιώδη κατάσταση σώζεται μέχρι σήμερα. Το λιμεναρχείο, στεγάστηκε στο κτίριο αυτό για μικρό χρονικό διάστημα μετά την απελευθέρωση του 1912, αφού μάλλον δεν επαρκούσε για τις ανάγκες λειτουργίας του. Για το σκοπό αυτό, ενοικιάστηκε το κτίριο επί των οδών Αιγαίου και Κανάρη, απέναντι από το κτίριο της “Εταιρείας Λιμένος και Προκυμαίων”, ενώ επί Δικτατορίας, κτίστηκε το κτίριο που στεγάζεται μέχρι σήμερα.
Έχει ορθογώνια κάτοψη και απόλυτη συμμετρία στις όψεις του, με φαρδύτερες την ανατολική και δυτική πλευρά. Στη νότια, ανατολική και βόρεια πλευρά υπάρχουν μια πόρτα, ενώ στη δυτική, τέσσερα παράθυρα. Είναι κατασκευασμένο με ασβεστόλιθους του Κορακάρη και του Λατομιού ρόδινου-κόκκινου χρώματος. Οι λίθοι έχουν κοπεί ώστε να είναι πολυγωνικοί, με πιο φροντισμένη την όψη επί του λιμανιού, όπου είναι εξαγωνικοί. Τα παράθυρα τονίζονται με εξέχοντα λίθινα πλαίσια, ενώ και οι γωνιόλιθοι έχουν λαξευτεί, ώστε να είναι ισόδομοι. Τα στοιχεία αυτά είναι σήμερα επιχρισμένα. Το κτίριο καλύπτεται με τετράριχτη στέγη από κεραμίδια γαλλικού τύπου. Το κτίριο αποκαταστάθηκε τη δεκαετία του 1990, ενώ κηρύχθηκε ως διατηρητέο μνημείο το 1987. Σήμερα στεγάζει κατάστημα υγειονομικού ενδιαφέροντος.
Υγειονομείο
Το δεύτερο κτίριο που ανεγέρθηκε επί της “Πορπορέλας”. Αρχικά στέγασε το Υγειονομείο, ενώ μετά την απελευθέρωση, τους Ναυτώνες. Βρισκόταν στα νοτιοανατολικά του Λιμεναρχείου, και παρουσίαζε όμοια κάτοψη, με τη διαφορά πως η πλευρά με τα τέσσερα παράθυρα ήταν η ανατολική, με θέα δηλαδή προς το Στενό Χίου-Ερυθραίας, ενώ οι άλλες είχαν μια θύρα και εκατέρωθεν αυτής ένα παράθυρο. Σήμερα έχει κατεδαφιστεί. Αξίζει να σημειωθεί πως η Εταιρεία κατασκεύασε και φάρο επί του οχυρού «Μπούρτζι» που ερειπωμένος σώζεται μέχρι σήμερα.
Αποθήκη Γαιανθράκων
Στο μέσον της φτωχιάς προκυμαίας, εγκαταστάθηκε η καρβουναποθήκη για την ανθράκευση των ατμόπλοιων του Αυτοκρατορικού στόλου και της ατμοπλοϊκής Μαχσουσέ. Σήμερα μάλλον δεν σώζεται, αφού το χώρο έχουν καταλάβει νεώτερες οικοδομές. Ίσως ένα κτίριο που βρίσκεται στο μέσον του τετραγώνου επί της Νεωρείων που ορίζεται από τις οδούς Τσιτσεκλή και Μηνιώτη, να σχετίζεται με το χώρο της καρβουναποθήκης.
Νέα Λέσχη
Το συγκεκριμένο κτίριο δεν σχετίζεται με τα κτίρια που κατασκεύασε η Εταιρεία Λιμένος και Προκυμαίων Χίου, όμως αξίζει να αναφερθεί αφενός γιατί μορφολογικά ανήκει στην ίδια κατηγορία με τα προηγούμενα και αφετέρου, διότι υπήρξε το πρώτο ιδιωτικό κτίριο που κατασκευάστηκε στο λιμάνι.
Όποιος αντικρίζει το κτίριο που βρίσκεται στις οδούς Αιγαίου Βάμβα και Ροδοκανάκη, δεν μπορεί να φανταστεί πως το απρόσωπο κτίριο ήταν ένα από τα ομορφότερα του λιμανιού. Το κτίριο αποτελείται από δυο διώροφους κτιριακούς όγκους, ο ένας (ο κύριος) μεγαλύτερος και ψηλότερος, στον οποίο τα ανοίγματα του ισογείου είναι τοξωτά, ενώ του ορόφου ορθογώνια. Στο ισόγειο ανοίγονται τρεις θύρες στην όψη επί της Προκυμαίας, και τέσσερις (εκ τον οποίων η μια αποτελεί την είσοδο προς τον όροφο), στη πλάγια όψη. Στον όροφο (κύρια όψη) μια θύρα που οδηγεί σε εξώστη και εκατέρωθεν παράθυρα, ενώ στη πλάγια όψη, δυο θύρες που αντιστοιχούν στον εξώστη και δυο παράθυρα. Στο δεύτερο όγκο, στην όψη επί της Βάμβα, ανοίγονται στο ισόγειο δυο θύρες στις άκρες και δυο παράθυρα στο μέσον, ενώ στον όροφο τέσσερα παράθυρα. Στην οπίσθια όψη (επί της Ροδοκανάκη) ανοίγονται τρεις θύρες στο ισόγειο (και ένα παράθυρο που πιθανόν ανοίχτηκε αργότερα) και τρία παράθυρα στον όροφο. ¨ολα τα ανοίγματα εδώ είναι ορθογώνια. Ο λευκός διάκοσμος του κτιρίου, περιελάμβανε πλαίσια στα ανοίγματα και αετώματα κλασικιστικά και αναγεννησιακά, ορθογώνιους πίνακες που διακόπτονταν από κύκλους στο ισόγειο και εξαγωνικούς, ημιεξαγωνικούς στον όροφο, σε συνδυασμό με το χονδροκόκκινο που ήταν βαμμένοι οι τοίχοι, έδιναν τον ιδιαίτερο χαρακτήρα του κτιρίου. Ο διάκοσμος αυτός, φαίνεται πως υπέστη σημαντικές ζημιές στο σεισμό του 1949, με αποτέλεσμα την καθαίρεσή του και το επίχρισμα με αρτιφισιέλ.
Στο κτίριο αυτό, στεγάστηκε αρχικά η “Νέα Λέσχη” ή “Νέα Αίθουσα”, χώρος ψυχαγωγίας των κατοίκων της Χίου. Μεταξύ των ιδιοκτητών ήταν και ο Νικόλαος Παντελίδης, ο ένας από τους ιδιοκτήτες της εταιρείας που κατασκεύασε το λιμάνι της πόλης.
Μέχρι το 2ο Παγκόσμιο Πόλεμο, προστέθηκαν κι άλλα κτίρια, με αποτέλεσμα το λιμάνι να αποκτήσει την αναγνωρισιμότητά του: Νεοκλασικά, εκλεκτιστικά, μοντέρνα του Μεσοπολέμου, όλα με τον τρόπο που αφομοίωναν τα ρεύματα αυτά οι ντόπιοι τεχνίτες. Πολλά από αυτά, υπήρξαν εμβληματικά και υπάρχουν μέχρι σήμερα (Πρωτοδικείο, Ρεξ) ενώ άλλα έχουν κατεδαφιστεί και τη θέση τους πήραν απρόσωπες πολυκατοικίες (Κλινική Ανδρεάδη- Goody’ s).
Οι εικόνες του παρόντος προέρχονται από τα βιβλία: Τσάγκαρη Μ- Ξανθάκη Α Χίος 100 χρόνια φωτογραφίας, Μουτσάτσου Γ : Χίος, 1898-1920, Μίτση Ν: Χίος, το λιμάνι της πόλης και τα άλλα αγκυροβόλια του νησιού και το αρχείο του κ. Τουμάζου Κωνσταντίνου.
