Ένα ‘πιστεύω’ για τη μουσική, του Γιάννη Χρήστου

Ο Γιάννης Χρήστου (1926-1970) υπήρξε ένας από τους σημαντικότερους έλληνες συνθέτες με διεθνή αναγνώριση. Ανήκει στις μεγάλες μορφές της μουσικής πρωτοπορίας του 20ου αιώνα. Το έργο του χαρακτηρίζεται από έντονες φιλοσοφικές και μεταφυσικές ανησυχίες, και επεδίωκε σε αυτό να αναδείξει την πανανθρώπινη θρησκευτική, μεταφυσική και μυστικιστική διάσταση της μουσικής.

Το 1966, στο περιοδικό Εποχές (τεύχος 34, σελ. 146), δημοσιεύτηκε ένα άρθρο του Γιάννη Χρήστου με τίτλο «Ένα ‘πιστεύω’ για τη μουσική» . Την μετάφραση από το αγγλικό πρωτότυπο την επιμελήθηκε ο Γιώργος Λεωτσάκος. Το κείμενο που ακολουθεί αναδημοσιεύτηκε στην έκδοση των ιστορικών ηχογραφήσεων του Σείριου το 2001:

«Παραθέτοντας ορισμένες σκέψεις για τη μουσική, που αποτελούν ήδη πεποιθήσεις μου βαθιές, θα επιχειρήσω να είμαι όσο το δυνατό σύντομος και πυκνός. Στις γραμμές που θ’ ακολουθήσουν, θα δείτε να γίνεται συχνά λόγος για μεταμόρφωση – και η έννοια αυτή θα μπορούσε πολύ αόριστα να εκληφθεί ως ταυτόσημη με την εξέλιξη, ή τουλάχιστο σχετική. Πιστεύουμε ωστόσο ότι χρειάζεται μία διευκρίνιση πολύ μεγαλύτερη:

Η λογική της μεταμόρφωσης δεν μπορεί να εξηγηθεί με όρους άλλους από εκείνους που ανήκουν στην ίδια. Είναι πολύ δύσκολο, επειδή το κύρος τέτοιων περιγραφών ή ερμηνειών, εξαρτάται από το κατά πόσο μιλούμε ή ακούμε, από την εμπειρία μας.

Μια εικόνα όμως μπορεί να βοηθήσει. Ας πάρουμε τη βασική αντίληψη χώρου-χρόνου. Ένα αντικείμενο μπορεί να θεωρηθεί ότι ανήκει σ’ ένα συνηθισμένο χώρο-χρόνο, τον χώρο-χρόνο της καθημερινής εμπειρίας. Το ίδιο όπως αυτό αντικείμενο μπορεί να θεωρηθεί όχι από τη σκοπιά αυτή, αλλά υπό μίαν ευρύτερη έννοια χώρου-χρόνου, λ.χ. του ηλιακού χώρου-χρόνου. Μπορούμε να προχωρήσουμε ακόμη περισσότερο και να θεωρήσουμε το αντικείμενο ότι κατέχει ένα συγκεκριμένο χώρο-χρόνο μέσα σ’ έναν άλλο χώρο-χρόνο, ώσπου να φθάσουμε σε γαλαξιακές –θα μπορούσαμε να πούμε– χωρο-χρονικές διαστάσεις. Το ίδιο αυτό αντικείμενο αποκτά σημασίες απίθανα διάφορες, και όμως παραμένει πάντα το ίδιο αντικείμενο. Αν τώρα σκεφθούμε όχι πια αντικείμενα, αλλά ακουστικά αντικείμενα ή συμβάντα, ανάλογα, θα μπορέσουμε ίσως να δούμε το πώς τα ίδια αυτά συμβάντα αποκτούν βάθος όλο και μεγαλύτερο.

Οι μεταμορφώσεις στη μουσική, κάνουν ακριβώς αυτό. Η απουσία μεταμορφωτριών δυνάμεων, διατηρεί τα ακουστικά συμβάντα σ’ ένα και μόνο επίπεδο, ικανοποιώντας έτσι μόνο το διακοσμητικό μας αισθητήριο. Η τέχνη που δεν εξαίρεται πάνω από το επίπεδο αυτό, πιθανόν να είναι έντεχνη, αλλά δεν έχει πια κανένα νόημα. Πιστεύω πως έχει πολύ μεγαλύτερο ενδιαφέρον μία τέχνη με υπόσταση λυτρωτική, από μία τέχνη διακοσμητικής φύσεως. Λυτρωτική, με την έννοια του ότι μας απελευθερώνει από την κοινή χωρο-χρονική συνέχεια και μας προσανατολίζει σε άλλες περιοχές εμπειρίας.

Θα επιχειρήσω να παραθέσω εδώ τις απόψεις μου σε δέκα παραγράφους:

1. Με απασχολεί η μεταμόρφωση των ακουστικών ενεργειών σε μουσικές.
2. Βασικά, το νόημα της μουσικής αποτελεί συνάρτηση των δυνατοτήτων μας στο να έχουμε την εμπειρία τέτοιων μεταμορφώσεων. Μουσική χωρίς νόημα για ένα πρόσωπο, ενδέχεται όχι μόνον να είναι έγκυρη για ένα άλλο, αλλά μπορεί να το πλήξει με τη δύναμη μιας αποκάλυψης (λ.χ. μπορεί ένα άτομο να ακούει μια μουσική και να μην μπορεί να τη συνδέσει με τίποτε απ’ όλα όσα του είναι γνωστά ως τώρα. Ωστόσο έχει την αίσθηση ότι κάτι τον αγγίζει).
3. Τα σημεία ενδιαφέροντος σε μία σύνθεση είναι εκείνα ακριβώς στα οποία επέρχονται αυτές οι μεταμορφώσεις, αν και η διαχωριστική γραμμή δεν είναι ποτέ καθορισμένη.
4. Τόσο για τον ακροατή όσο και για τους συνθέτες, υπάρχει ο κίνδυνος να ξελογιαστούν από την πόρνη της διακόσμησης.
5. Μέγα μέρος της μουσικής που γράφτηκε κατά τη διάρκεια της ιστορικής περιόδου της τέχνης τούτης, υπέκυψε στους πειρασμούς αυτούς σε βαθμούς ποικίλους. Και τούτο περιλαμβάνει και την περίοδο που εκτείνεται από τις αρχές της πολυφωνίας, με τα γνωστά τεχνάσματα της γραφής, ως τη σημερινή εποχή του σειραϊσμού, των σχολών του «τυχαίου» στη μουσική (αλεατορική μουσική) καθώς και των ηλεκτρονικών υπολογιστών.
6. Η διακοσμητική και η αισθητική αποτέλεσαν και αποτελούν ρωμαλέα αρνητικούς παράγοντες στη μουσική.
7. Ένας χειρισμός των ακουστικών συμβάντων που δεν κατορθώνει να γεννήσει μεταμορφωτικές δραστηριότητες δεν επιτυγχάνει περίπου τίποτε άλλο από τον κατά μάλλον ή ήττον αισθητικό και διακοσμητικό κορεσμό ενός ακουστικού χώρου. Ακόμη και η «ωραία» μουσική μπορεί να αποβεί αηδιαστική.
8. Αντίθετα προς ότι συνηθίζουν να υποστηρίζουν κατά της εποχής των καιρών μας, οι συχνά εκρηκτικές μέθοδοί της, που σκανδαλίζουν, μπορεί να είναι συμπτώματα της ανάγκης για απελευθέρωση από μια κληρονομημένη αισθητική και εφθαρμένα πρότυπα σκέψης.
9. Κάθε μουσική δοκιμάζει αυτές τις μεταμορφώσεις, μέσα στα πλαίσια ενός αισθητικού χαρακτηριστικού αυτής της συγκεκριμένης εποχής.
10. Η πεισματική μεταφύτευση μιας εποχής σε μιαν άλλη, ή της μιας γενεάς σε μιαν άλλη γενεά, όχι μόνο είναι μάταιη και δίχως κύρος, αλλά αποτελεί και μια δήλωση πνευματικής χρεοκοπίας».

Γιάννης Χρήστου

Την Παρασκευή 26 και το Σάββατο 27 Φεβρουαρίου διοργανώνεται από την Κινηματογραφική Λέσχη Χίου στο Ομήρειο Πνευματικό Κέντρο αφιέρωμα στη ζωή και το έργο του σημαντικού μουσικοσυνθέτη