Παλαιές εκδόσεις στη βιβλιοθήκη Χίου “Κοραής”

του Νίκου Στουπάκη, δ.φ.

Τα βιβλία “μιλούν” στους αναγνώστες με πολλούς τρόπους. Η μαρτυρία κάθε βιβλίου δεν προέρχεται μόνο από το κείμενο του δημοσιευμένου έργου ενός συγγραφέα· είναι πολλά τα στοιχεία ενός εντύπου, ιδιαίτερα του παλαιού, που ενδιαφέρουν τους προσεκτικούς αναγνώστες και οπωσδήποτε τους ερευνητές.

Τα σχετικά με την έκδοση αποτελούν ένα σύστημα πληροφοριών, που πολλές φορές χρειάζονται αποκωδικοποίηση. Όταν βρούμε τα κλειδιά, απλώνεται μπροστά μας πιο καθαρός ο ορίζοντας της ιστορίας των ανθρώπινων πράξεων. Φτάνει ν’ αναρωτηθεί ο αναγνώστης:

• Γιατί δημοσιεύτηκε αυτό το βιβλίο;
• Ποια χρονική συγκυρία το δημιούργησε;
• Γιατί σ’ αυτό τον τόπο;
• Τι άλλο μπορούμε να μάθουμε από τα εκδοτικά του στοιχεία

(εκδότης, τυπογραφείο, χορηγός, χρόνος έκδοσης, αριθμός εκδόσεων, αλλαγές περιεχομένου σε κάθε δημοσίευσή του, ακόμη και χειρόγραφες σημειώσεις ή κατάσταση του βιβλίου);

Ένας γοητευτικός κόσμος αναδύεται μέσα από το “σώμα” ενός παλαιού βιβλίου που μας προκαλεί να τον ερμηνεύσουμε, να φανερωθεί και να επικοινωνήσουμε μαζί του. Την αίσθηση ενός ελκυστικού μυστηρίου έχει ο αναγνώστης μπροστά στα ράφια της Βιβλιοθήκης. Και γίνεται χαρά ανείπωτη όταν ανα-καλύπτει και απο-καλύπτει παλαιά βιβλία.

Ελάτε να αισθανθούμε αυτή τη γοητεία, παίρνοντας στα χέρια μας μερικούς τόμουςⁱ από τα βιβλιοστάσια της Βιβλιοθήκης Κοραή. Να δούμε τα μηνύματα που βγαίνουν από τα κείμενα των συγγραφέων, αλλά και από το ίδιο το χάρτινο σώμα τους.

[I] Γλυζουνίου Μανουήλ
Πρακτική Αριθμητική ή Λογαριαστική

Βρίσκω τις καρτέλες της Βιβλιοθήκης για δυο βιβλία του ίδιου έργου:

• “έκδοσης 1783, από δωρεά του Κ. Αμάντου” (Ενετίησι) και
• “έκδοσης 1818, από δωρεά του Γ. Χωρέμη” (εν Βενετία).

Κρατώ στα χέρια μου και περιεργάζομαι τα βιβλία (με τους αριθμούς 15 810 και 26 156), που περιέχουν το πολύ γνωστό έργο του Μανουήλ Γλυντζούνη (το επώνυμο έχει πολλές παραλλαγές: Γλυ(ν)τζούνης, Γλυζούνης, Γλυζούνιος, Γλυζώνιος)ⁱ, ο οποίος γεννήθηκε στη Χίο το 1530 και αργότερα εγκαταστάθηκε στη Βενετία: Βιβλίον πρόχειρον τοις πάσι περιέχον την τε πρακτικήν αριθμητικήν ή μάλλον ειπείν την λογαριαστικήν και περί του πώς να ευρίσκη έκαστος το Άγιον Πάσχα και τέλειον Πασχάλιον πάντοτε και περί ευρέσεως Σελήνης εν ποία ημέρα γίνεται η γέννα αυτής. Φιλοπονηθέν παρά Μανουήλ Γλυζουνίου του εκ Χίου.

Η αρχική έκδοση του έργου έγινε το 1568, και ακολούθησαν ύστερα αλλεπάλληλες:ⁱⁱ 1569, 1596 (2 εκδ.), 1621, 1641, 1654, 1679, 1681, 1687, 1724, 1750, 1765 (2 εκδ.), 1777, 1779, 1783 (2 εκδ.), 1804, 1805 και 1818!

Καταλαβαίνουμε λοιπόν πως, μαζί με τα αλφαβητάρια, τα εκκλησιαστικά βιβλία και τις Γραμματικές, ήταν για τους Έλληνες ιδιαίτερα αγαπημένο βιβλίο αυτή η “Λογαριαστική”, το “Γλιτσούνι” , όπως χαρακτηριστικά το αποκαλούσαν από το όνομα του συγγραφέα.

Φυλλομετρώντας,
διαβάζουμε λέξεις όπως τζάκισμα (για το κλάσμα), υφειλμός (για την αφαίρεση), πολυπλασιασμός, μερισμός. Ο συγγραφέας αυτοσχεδιάζει, μεταφράζοντας μαθηματικούς όρους από ιταλικά βιβλία ή από αρχαία κείμενα Ελλήνων μαθηματικών, αφού δεν υπήρχε ακόμη δόκιμη ορολογία στη νεοελληνική. Αισθανόμαστε τη δύναμη των φράσεων σχισμός, σουμάρω, σμίξις, νούλα, στρώσις ψηφίων και μιλιούνιον· ακόμη, περί συντροφιών και περί μερισμού με τζακίσματα…

… ενώ, χωρίς να το συνειδητοποιήσουμε, προσπαθούμε να βρούμε κι εμείς τη λύση στο πρόβλημα:

Ένα καράβι εκίνησεν από τον λιμιόνα δια να υπάγη εις άλλον τόπον, και έκανε 9 μίλια την ώραν. Και όταν έκαμε 45 μίλια ευγήκεν άλλο καράβι καταπόδι του απ’ αυτόν τον λιμιόνα, και έκαμνε 12 μίλια την ώραν. Ζητώ να μάθω εις πόσαις ώραις και εις πόσα μίλια ήθελε το φθάση […]; ^iv

Σκεφτόμαστε, πόσοι μικροί και μεγαλύτεροι μαθητές, μ’ αυτό το εγχειρίδιο, δοκίμασαν τον κόπο και τη χαρά της μαθηματικής εκγύμνασης και εκπαίδευσης…

Οι εκδόσεις τού χρηστικότατου αυτού βιβλίου και, βέβαια, το πλήθος των αναγνωστών του δείχνουν την ορμή του Ελληνισμού για ανασυγκρότηση στην κοινωνική, οικονομική και πνευματική ζωή καθώς και τη δυναμική του πορεία για ανεξαρτησία και πρόοδο. [Η Χίος την εποχή αυτή είχε καλό μερίδιο στη μαθηματική παιδεία, αν λάβουμε υπόψη εκτός από τις εκδόσεις του Γλυντζούνη, το πλήθος των μαθηματικών χειρογράφων που συναντούμε στις ελληνικές βιβλιοθήκες (Αγ. Όρους κ.λ.π.) με έργα συγγραφέων από τη Χίο, όπως:
του ιερέα Ιωάννη Ευριπιώτη, που έγραψε το 1580 στη Μεσσήνη της Ιταλίας βιβλίο με μαθήματα από τον Ευκλείδη και τον Πτολεμαίο, το οποίο χρησιμοποιήθηκε ως διδακτικό εγχειρίδιο στη Σχολή της Κωνσταντινούποληςⁱ,
ή του ιεροδιακόνου Ανατολίου εκ πόλεως Χίου (Στοιχεία Ευκλείδου, 18^ου αι.)
και του ιερωμένου λογίου και εθνομάρτυρα Δωροθέου Πρωίου (Αριθμητική, Άλγεβρα, Γεωμετρία, Λογική, 18^ου αι.)ⁱⁱ].

…………………………………………………

Πριν να κλείσουμε το ονομαστό βιβλίο του Μανουήλ, τη Λογαριαστική,
διαβάζουμε οδηγίες
και βλέπουμε πίνακεςⁱ “περί του πώς να ευρίσκη το Άγιον Πάσχα ο καθείς […] αεί και πάντοτε” ,
ένα “Σεληνοδρόμιον” ,
Εορτολόγιο,
αλλά και συμβουλές λαϊκής ιατρικής κατά μήνα: “τον μήνα Μάιον λούσον συχνάκις την κεφαλήν… και τρώγε μάλαθρον, και πίνε και το ζουμίν του δια να ευγάνης ταις χολαίς”. Τον Ιούνιο “τρώγε και μαρούλια με το ξύδι, διότι εξεκαθαρίζει τον στόμαχον” κ.λ.π.

Ρίχνοντας μια τελευταία ματιά στις πρώτες σελίδες του βιβλίου, έκδοσης 1783, διακρίνουμε τον παλμό του ανώνυμου κατόχου του, καθώς σημειώνει με το δικό του χέρι:

“Δόσαμε του μέζου γρ[όσια] + 25
Εις το χαράτζι γρ[όσια] 25
Του μουσελίμι […] παρ[άδες] 50”.

Επίσης, σε άλλο φύλλο:

“Έτη 1833 Σεπτε[μ]βρίου 27 εστεφανώθημεν.
Έτη παιδιών 1836 Δεκεμβρίου 17 ημέρα γ΄ εγενήθι η κώρι μου Μαρία.
Έτη 1840 Νωεμβρίου 2^η ημέρα […] εγενήθη ο υιός μου γεώργις.
Έτη 1845 δεκεμβρίου 24 ημέρα Κηρηακή εγενίθη η κώρι μου […]ⁱⁱ.
Έτη εγενήθει ο υιός μου ο Σταμάτιος 1848 Μαρτίου 11 ημέρα Πέμπτη”.

……………………….……………………………………

ⁱ Θα ακολουθήσει εν καιρώ η παρουσίαση και κάποιων άλλων έργων.
ⁱⁱ Για τον συγγραφέα και το έργο του βλ. Νίκος Σωτηράκης, “Μανουήλ Γλυζώνης και Δωρόθεος Πρώιος” , Χιακή Επιθεώρησις, 33, σ. 183 κ.
ⁱⁱⁱ Θ. Παπαδόπουλος, Ελληνική Βιβλιογραφία (1466 ci.- 1800), τ. 1, Αθήναι 1984
^iv Σελ. 107
^v Ν. Στουπάκης, Γεώργιος Κορέσσιος (1570 ci. – 1659/600). Η ζωή, το έργο του και οι πνευματικοί αγώνες της εποχής του, Χίος 2000, σ. 146.
^vi Κ. Άμαντος, Τα γράμματα εις την Χίον κατά την τουρκοκρατίαν, 1566- 1822, Αθήναι 1976 – Γ. Καράς, Η επιστημονική – φιλοσοφική σκέψη στον ελληνικό χώρο κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας. Η περίπτωση των Φυσικών – Θετικών Επιστημών τ. 1, Ιωάννινα 1984, σ. 133 κ.α.
^vii Σελ. 135 κ.ε.
^viii Δυσανάγνωστο όνομα.