της Μαρίας Ξύδα
Ο Δημήτρης Πικιώνης γεννήθηκε στον Πειραιά to 1887, σπούδασε ζωγραφική στο Μόναχο και στο Παρίσι, όπου πήρε και μαθήματα Αρχιτεκτονικής. Υπήρξε καθηγητής της Αρχιτεκτονικής στο Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο και ακαδημαϊκός. Έργα του είναι το το Σχολείο του Λυκαβητού (1933), το Πειραματικό Σχολείο Θεσσαλονίκης (1935), Ξενώνες στους Δελφούς (1955) και πάνω απ’όλα οι διαμορφώσεις κάτω από το βράχο της Ακρόπολης (1957) και η παιδική χαρά της Φιλοθέης (1964).
Με τη ζωγραφική του, τη διδασκαλία του, το κτισμένο έργο του γενικά, με τα γραπτά του και την έντιμη και ηθική στάση του απέναντι στα αισθητικά προβλήματα της Ελληνικής Αρχιτεκτονικής και Τέχνης, επηρέασε τους νεώτερους αρχιτέκτονες, αλλά και έναν ευρύ κύκλο διανοητών, συγγραφέων και καλλιτεχνών στην Ελλάδα.
Παρόλο που ο Πικιώνης δεν γεννήθηκε στη Χίο-οι γονείς του Πικιώνη ήταν Χιώτες- (η μάνα του και η μάνα του Λ. Πορφύρα αδελφές το γένος Συριώτη) αισθάνεται ότι κατάγεται από το νησί και στις συναντήσεις με φίλους Χιώτες ζητά να του επιβαιβεωθεί:
-Εγώ είμαι Χιώτης ε? Πατριώτης σας ε?
Έξω όμως από την καταγωγή του, ο Δημήτρης Πικιώνης έχει πολλά από τα στοιχεία του χαρακτήρα του Χιώτη: Τη σεμνότητα, την υπακοή, την ενόραση, την προσκόλληση στις ηθικές αξίες (στην περίπτωση στις ηθικές αισθητικές αξίες), την πνευματικότητα, το πάθος για την ουσία και τη γνησιότητα, την αγάπη για τη φύση. Είναι αυτό που ο ίδιος εξομολογείται καλύτερα: “Τυγχάνει κάποτε να φαντάζομαι μορφικά το εγώ μου, σαν κάποιο από τα αναρύθμητα βότσαλα που πόδισαν σε χιώτικο ακρογιάλι. Λίθο αποκομμένο από χιώτικο βουνό, αιώνες περιπλανούμενο, που το μετατόπισαν συμβάντα και γεγονότα, δικιμασμένο από εξάρσεις και καταπτώσεις, σκλαβιές και πικρίες του γένους. Το ζέσταναν μεσογειακοί ήλιοι και το καθαγίασαν όρθροι της Ορθοδοξίας και το μετουσίωσε η ευαισθησία της αισθαντικής Ιωνίας. Κάποτε έχω την εντύπωση ότι διαβιούν εντός μου όλα τα ιστορικά ανακυκλώματα και όλο το εικαστικό όραμα της Χίου. Έχω την παραίσθηση Χιώτη καραβοκύρη που από τα πανάρχαια αρμενίζει τ’ακρογιάλια της χώρας μας. Και θαρρώ πως με τούτη την Οδύσσεια τον νόων έγνω, και έφτασα ως το νόημα του νεώτερου Ελληνικού πολιτισμού”.¹
Επομένως η χαρά του ήταν μεγάλη, όταν το 1929 ο Φίλιππος Αργέντης του ανέθεσε τη μελέτη της Αρχιτεκτονικής της Χίου. Ο Πικιώνης έκανε 231 σχέδια αριστουργηματικά, σε διάφορα χαρτιά, ριζόχαρτα, στρατσόχαρτα, απλά χαρτόνια και χαρτιά μιλιμετρέ, με σινική μελάνη, μαύρη, καφέ ή σέπια και ελαφρές τέμπερες.
Αντανακλούν την ακρίβεια του μελετητή, τη βαθύτητα του γνώστη, το συναισθηματισμό του πατριώτη, την παρατηρητικότητα του ειδήμονα το μεγαλείο της ψυχής και της τέχνης του Δημήτρη Πικιώνη και δίνουν με σοφία αμέτρητες πληροφορίες για την τόσο πλούσια λαϊκή αρχιτεκτονική του τόπου μας.
Έτσι αυτή τη στιγμή η Χίος μπορεί να περιφανεύεται ότι έχει όχι μόνο την καλύτερη μελέτη του μεγάλου δασκάλου και πρωτομαϊστορα, αλλά και την σπουδαιότερη που έχει γίνει ποτέ για την Ελληνική Λαϊκή Αρχιτεκτονική και Τέχνη στην Ελλάδα.
Μεταξύ του Αργέντη και του Πικιώνη έγινε κάποια περεξήγηση και ο Αργέντης κράτησε τα σχέδια και ο Πικιώνης το κείμενο γραμμένο στα Γαλλικά, για την οποία παρεξήγηση ο Πικιώνης απέφευγε να μιλάει.² Τα σχέδια και τα κείμενα δημοσιεύθηκαν το 2001 από τις εκδόσεις Ινδικτος.³
Ο Φίλιππος Αργέντης εξέδωσε το 1962, περίπου τριάντα χρόνια μετά από την ανάθεση της μελέτης στον Δημήτρη Πικιώνη, ένα βιβλίο με τίτλο The Architecture of Chios” και ο συγγραφέας του είναι ο Arnold Smith.4
Λίγα πράγματα γνωρίζουμε για τον νεαρό τότε απόφοιτο της αρχιτεκτονικής Σχολής του Πανεπιστημίου Cambringe, που ανέλαβε εκ νέου τη μελέτη της αρχιτεκτονικής της Χίου και που αυτοκτόνησε την περίοδο του πολέμου.
Για το βιβλίο αυτό πρέπει να γίνει μία διευκρίνηση. Περισσότερα από τα μισά δημοσιευμένα σχέδια είναι αντιγραφές από τα σχέδια του Πικιώνη κυρίως τα μαυρόασπρα αλλά και τα έγχρωμα.
Για τον Arnold Clarence Smith, γνωρίζουμε ελάχιστα, παρά μόνο όσα ο Αργέντης γράφει στην εισαγωγή του βιβλίου που φέρει τ’όνομά του, δηλαδή ότι ο Arnold Clarence Smith ήταν νεαρός αρχιτέκτονας του Πανεπιστημίου του Cambringe και εντάχθηκε στο British School of Athens. Συναντήθηκαν ή τουλάχιστον συνεννοήθηκαν για το βιβλίο το 1933 και καθώς γράφει ο Αργέντης στην εισαγωγή, ο Arnold Clarence Smith, διενεργούσε μελέτη για τη γενοβέζικη αρχιτεκτονική της Χίου.
Ο απρόσμενος και πρόωρος θάνατος του (αυτοκτόνησε αμέσως μετά τον πόλεμο (1945) πέφτοντας από το παράθυρο του ξενοδοχείου του στην Αθήνα.
Σύμφωνα πάντα με τα γραφόμενα του Αργέντη αναγκάστηκε να αναθέσει την ολοκλήρωση των σχεδίων σε έναν πάλι νέο Άγγλο αρχιτέκτονα που όπως ήταν και ο ARNOLD Clarence SMITH αρχιτέκτονας που εργαζόταν στο British School of Athens με το όνομα Mr. A. Walton.
Ο Αργέντης αποδίδει στον A. Walton, αρκετές από τις πινακίδες με σχέδια που είναι δημοσιευμένες στο βιβλίο με τους αριθμούς 3-8, 10-19, 21, 25-27, 33-34, 37-38, 44, 47-48, 52, 54, 61-62, 68-70, 88, 96-97. Δηλαδή 37 από τις 226.
Ο Αργέντης αναφέρει ότι παρόλο που το βιβλίο εκδόθηκε το 1962 αισθάνθηκε υποχρέωση να αναφέρει ως συγγραφέα του βιβλίου τον A. Smith.5 Η αλήθεια είναι ότι μεγάλο μέρος των σχεδίων, όπως θα δούμε, μα και η προσεκτική ανάγνωση των κειμένων του βιβλίου που έχει τον τίτλο The Architecture of Chios (subsidiary buildings, implements and crafts), London Alec Tiranti 1962 δεν ανήκουν στον ARNOLD Clarence SMITH. Ο Αργέντης την έκδοση αυτή αφιερώνει κατά κάποιο τρόπο στα 50 χρόνια ελεύθερης Χίου χάρις στον Ελευθέριο, το 1912 (ο οποίος ήταν και εξ’ αγχιστείας πρώτος του εξάδελφος).
Η συγκριτική μελέτη των σχεδίων και η από κοινού έκθεσή τους, θα οδηγήσει σε συμπεράσματα και θα αποκαταστήσει την αλήθεια.
Μαρία Ξύδα
- Αρχιτέκτων, Αριστοτέλειο ΠανεπιστήμιοΘεσσαλονίκης 1973, Ελλάδα
- Ειδικότητα στις Αποκαταστάσεις Μνημείων και Τόπων,Università della Sapienza, Rome 1977
- Δρ. Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας, Πάντειο Πανεπιστήμιο Αθηνών, 2012, Ελλάδα