Ψαρά: Ο οικισμός

1

του Βαγγέλη Χαρίτου

Γενική άποψη του οικισμού
Γενική άποψη του οικισμού

Στα νότια του νησιού στο μυχό του μικρού όρμου που προστατεύεται από τη χερσόνησο του Παλαιοκάστρου (Μαύρη Ράχη) βρίσκεται ο μοναδικός οικισμός των Ψαρών. Είναι το μόνο σημείο του αλίμενου κατά τ’ άλλα νησιού που επέτρεπε την ίδρυση οικισμού, αφού έχει φυσικά οχυρές θέσεις, είναι προφυλαγμένο από τους περισσότερους ανέμους, διαθέτει χώρο κατάλληλο -αν και περιορισμένο- για τη δημιουργία λιμανιού και ποσότητες ικανοποιητικής ποιότητας υπογείων υδάτων.

Γενική άποψη του λιμανιού
Γενική άποψη του λιμανιού

Λείψανα του παλιού λιμανιού
Λείψανα του παλιού λιμανιού

Ο οικισμός των Ψαρών ιδρύθηκε κατά το πρώτο μισό του 17ου αιώνα, από τους κατοίκους που ζούσαν διασκορπισμένοι σε διάφορα σημεία του νησιού (Φτελιό, Αρχοντίκι κ.α) επί του λόφου του Αγίου Νικολάου. Είχε τη μορφή κάστρου για την αποτροπή των πειρατικών επιδρομών, αφού περιβαλλόταν με τείχος από όλες τις πλευρές. Μια μονάχα πύλη επικοινωνούσε με την ύπαιθρο και η θέση της εντοπίζεται πλησίον του σημερινού κωδωνοστασίου του Αγίου Νικολάου. Στη θέση του καμπαναριού, υψωνόταν ο αμυντικός πύργος ο “γουλάς” (από τη τούρκικη λέξη kule, δηλαδή πύργος) που προστάτευε την πύλη. Στο εσωτερικό του κάστρου, το χώρο κάλυπταν οι πιθανότατα μονόχωρες οικίες των κατοίκων. Στο κέντρο βρισκόταν ο ενοριακός ναός του Αγίου Νικολάου. Με την αύξηση του πληθυσμού, ο περιορισμένος χώρος του ακρωτηρίου δεν επαρκούσε, έτσι άρχισαν να κτίζουν και εκτός του τείχους.

Οικία στον Κάβο
Οικία στον Κάβο

Οικία στον Κάβο
Οικία στον Κάβο

Επειδή ο πειρατικός κίνδυνος ήταν ακόμα υπαρκτός, σε περίπτωση επιδρομής κατέφευγαν στο εσωτερικό του κάστρου. Αξίζει να σημειωθεί πως το ύψωμα που βρίσκεται βορειοανατολικά του ακρωτηρίου του Αγίου Νικολάου ονομάζεται “Βίγλα”, φανερώνοντας την ύπαρξη παρατηρητηρίου. Εννοείται πως η θέση αυτή έχει οπτική επαφή τόσο σε μέρος της νότιας και της δυτικής ακτής του νησιού, όσο στη θέση που βρισκόταν ο “γουλάς”. Με την παγίωση της Οθωμανικής κυριαρχίας στο Αιγαίο και με τη στροφή των Ψαριανών στη θάλασσα, ο οικισμός επεκτάθηκε στη μικρή πεδιάδα, στα ανατολικά του λόφου του Αγίου Νικολάου, στο χώρο που βρίσκεται και σήμερα, με κέντρο το ναό της Μεταμορφώσεως Σωτήρος Χριστού. Με την αύξηση σε αριθμό των πλοίων του Ψαριανού στόλου κατασκευάστηκε λιμάνι, στην αρχή μικρών διαστάσεων που άρχισε να επεκτείνεται στις αρχές του 19ου αιώνα. Επειδή όμως τα χρήματα δεν έφτασαν, συνεισέφερε οικονομικά ο Ιωάννης Βαρβάκης και τα έργα άρχισαν ξανά το 1818. Λόγω της καταστροφής του 1824 το έργο έμεινε ημιτελές και λείψανά του διακρίνονται ως σήμερα. Η ενασχόληση με τη ναυτιλία έφερε σημαντική οικονομική ανάπτυξη, που αποτυπώθηκε στο δομημένο περιβάλλον: Οι οικίες πια δεν είναι πια μικρές, αλλά μεγάλες και ποιοτικές κατασκευαστικά, με μια τάση προς επίδειξη της οικονομικής ευρωστίας των ιδιοκτητών. Την ίδια εποχή, ιδρύονται και οι δυο μεγάλοι ναοί, με πρώτο εκείνο της Μεταμόρφωσης, γύρω στα 1740 και του Αγίου Νικολάου, που οικοδομείται το διάστημα 1785-1793 στο χώρο που βρισκόταν ο περιτειχισμένος οικισμός. Ακολουθούν μέχρι τη πρώτη δεκαετία του 19ου αιώνα δημόσια κτίρια όπως τα “Σπιτάλια” (Λοιμοκαθαρτήριο), τα κελιά του Αγίου Νικολάου (1801), η σχολή των Ψαρών, το Ναυτικό επιμελητήριο (γνωστό ως “Κονάκι») κ.α. Ο οικισμός αναπτύσσεται συνεχώς, καταλαμβάνοντας και τμήματα των γύρω λόφων, αφού ο γηγενής πληθυσμός έχει φτάσει τις οκτώ χιλιάδες, ενώ στα Ψαρά καταφεύγουν και πρόσφυγες από άλλες περιοχές που φτάνουν τις είκοσι χιλιάδες. Η ανάπτυξη θα ανακοπεί βίαια με το ολοκαύτωμα του 1824. Ο οικισμός ερειπώθηκε, οι ναοί πυρπολήθηκαν και το νησί ερήμωσε. Μετά το 1840 ξεκινά η επιστροφή των κατοίκων και η επανίδρυση του κατεστραμμένου χωριού, όμως δεν πρόκειται ποτέ πια να ξαναβρεί την παλιά του αίγλη.

Οικία με προεπαναστατικά χαρακτηριστικά
Οικία με προεπαναστατικά χαρακτηριστικά

Νησιώτικη οικία
Νησιώτικη οικία

Η σημερινή γενική εικόνα του οικισμού είναι μάλλον αποθαρρυντική για τον επισκέπτη, αφού έχει ανανεωθεί, σχεδόν ολοκληρωτικά. Διατηρούνται ακόμα ελάχιστα προεπαναστατικά σπίτια (στον Κάβο) που φανερώνουν την υψηλή καλαισθησία των κατοίκων. Από τα σωζόμενα τα χαρακτηριστικά τους είναι η επιμελημένη τοιχοποιία από σκούρα τοπική πέτρα στις προσόψεις, τα καμπυλωτά ανοίγματα με τα ανοιχτόχρωμα πλαίσια θυρών και παραθύρων και το μεγάλο μέγεθος. Μετά την καταστροφή τα σπίτια είναι σχεδόν πάντοτε ισόγεια, στενομέτωπα, στην πρόσοψη των οποίων ανοίγεται μια θύρα και ένα παράθυρο, ενώ η κάλυψη γίνεται με δώμα. Συνήθως η σύνθεση συμπληρώνεται με ελαφρά προεξέχον γείσο και στηθαίο, όπου εντός κύκλου εγγράφονται τα αρχικά του ιδιοκτήτη και είναι πάντα επιχρισμένα. Το δώμα είναι επίπεδο από χώμα, που σώζεται πλέον σε λίγα σπίτια, αφού έχει αντικατασταθεί από κεραμοσκεπή (μονόρριχτη με μεγάλη κλίση, δίρριχτη ή τετράρριχτη) ή τσιμέντο. Τέλος υπάρχουν και ορισμένα που παραπέμπουν στη νησιώτικη αστική μορφολογία και είναι διώροφα με συμμετρικές όψεις, εξώστες και κάλυψη κεραμοσκεπή. Τα σύγχρονα έχουν διάφορες μορφολογίες και είναι ασύμβατα με τον οικισμό.

Τύπος οικίας μετά την παλιννόστηση
Τύπος οικίας μετά την παλιννόστηση

Οικίες μετά την παλιννόστηση
Οικίες μετά την παλιννόστηση

Για την αλλοίωση της μορφολογίας του οικισμού, ευθύνη πέρα από τους κατοίκους έχει και η Ελληνική Πολιτεία, αφού αφενός δεν κατόρθωσε να διαφυλάξει την αυθεντική μορφή και αφετέρου με τη νομοθεσία για τα Ψαρά που εξέδωσε, κατέστρεψε αντί να διασώσει. Ενώ ο συνήθης τρόπος κάλυψης διαχρονικά ήταν το δώμα, επέβαλλε τη κεραμοσκεπή και όταν συνειδητοποίησε το λάθος της επέτρεψε και τους δυο τρόπους κάλυψης, με επακόλουθο τα σημερινά αποτελέσματα.

Βοηθήματα

  • Αρχοντού Ιωακείμ Αρχιμανδρίτου: Ο ιστορικός ιερός ναός Αγίου Νικολάου Ψαρών 2007 Εκδοσεις Αδελφών Βλάσση.
  • Νικοδήμου Κωνσταντίνου: Υπόμνημα της Νήσου Ψαρών Τυπογραφείο Δ.Α Μαυρομμάτη 1862, Επανέκδοση Βιβλιοπωλείο Διονυσίου Νότη Καραβία (Βιβλιοθήκη ιστορικών μελετών) Αθήνα 1982.
  • Περιοδικό 7 Ημέρες «Καθημερινή» Τα ηρωικά Ψαρά 27 Αυγούστου 1995.

Γεννήθηκε το 1982 στο Παλαιό Φάληρο Αττικής, με καταγωγή από τα Θυμιανά της Χίου. Από το 2005 ζει μόνιμα στη Χίο. Έχει εργαστεί ως Συντηρητής Αρχαιοτήτων στο δημόσιο και ιδιωτικό τομέα.

Συζήτηση1 σχόλιο

  1. ΧΙΟΥΤΗΣ ΚΩΣΤΑΣ

    κ. Χαρίτο, χαίρετε!

    Μελετώ την παρουσία Χαλκιδιωτών αγωνιστών στην καταστροφή των Ψαρών (1824).
    Επειδή έχετε ασχοληθεί με την ιστορία του νησιού, μπορούμε να επικοινωνήσουμε για περαιτέρω πληροφόρηση ή να μου στείλετε κάποιες φωτογραφίες του οικισμού,
    όπως η δημοσιευμένη στο ιστολόγιο αυτό;

    Κ.Χιούτης
    εκπαιδευτικός

Άφησε σχόλιο