του Βαγγέλη Χαρίτου
Περιδιαβαίνοντας στους δρόμους της Χίου, ο διαβάτης σίγουρα θα κοντοσταθεί μπροστά σε μια ξύλινη πόρτα ενός παλιού σπιτιού. Θα θαυμάσει τον αρμονικό συνδυασμό ξύλου και μετάλλου, στοιχεία που ολοκληρώνουν την αισθητική αξία του κτιρίου. Με το βλέμμα θα περιεργαστεί τα κιγκλιδώματα και το ρόπτρο θα του θυμίσει χρόνια παιδικά.
Οι εξώπορτες αποτελούν το διαχωριστικό ανάμεσα σε ιδιωτικό και δημόσιο χώρο, αλλά ταυτόχρονα και την ένωση με το άνοιγμά τους. Ειδικά όταν πρόκειται για ξύλινες ή σιδερένιες προπολεμικές πόρτες, τότε αποτελούν και δείγματα καλαισθησίας των ιδιοκτητών ή του κατασκευαστή του οίκου. Έργα συνήθως ντόπιων μαστόρων, ξυλουργών και σιδεράδων, έχουν όλες τη δική τους μοναδικότητα αλλά και “προσωπικότητα”. Οι γλυπτές διακοσμήσεις και τα περίτεχνα κιγκλιδώματα, δίνουν σε κάθε μια από αυτές μια ιδιαίτερη, ταυτότητα, με σημασία στη λεπτομέρεια. Χωρίς υπερβολή, μπορούν άνετα να χαρακτηριστούν ως “Έργα Τέχνης”, που προσθέτουν στο χαρακτήρα και στην αξία του παραδοσιακού σπιτιού.
Ταμπλαδωτές πόρτες: Οι παλαιότερες
Σιδερένιες πόρτες: Θυρεοί και άγκυρες
Ξύλινες πόρτες αρχών 20ου αιώνα: νεοκλασικά χαρακτηριστικά
Αν προσπαθούσαμε να οριοθετήσουμε χρονικά τα μορφολογικά χαρακτηριστικά των εξωθύρων, θα καταλήγαμε χοντρικά στα εξής συμπεράσματα: Στα τέλη του 19ου αιώνα και στις αρχές του 20ου, οι θύρες είναι δίφυλλες, χωρίς την ύπαρξη υαλοπινάκων, αλλά με ξύλινους ταμπλάδες. Στα πιο πλούσια σπίτια, έφεραν γλυπτές-φυτικές συνήθως-διακοσμήσεις. Από το 1910, εμφανίζονται οι δίφυλλες με τζάμια και κιγκλιδώματα, που άλλοτε είναι ξύλινες και άλλοτε σιδερένιες και έχουν νεοκλασικά χαρακτηριστικά. Οι σιδερένιες μάλλον προηγούνται χρονικα και έχουν στοιχεία που παραπέμπουν στην ιδιότητα του ιδιοκτήτη (πχ άγκυρες), είτε κοσμούνται με τον Ελληνικό θυρεό, όσες κατασκευάστηκαν κατά την απελευθέρωση του 1912.
Γύρω στα 1920, οι δίφυλλες ξύλινες πόρτες με τζάμια και σιδερένια σφυρήλατα κιγκλιδώματα αλλάζουν χαρακτηριστικά: Αν και τα ξύλινα μέρη έχουν συνήθως νεοκλασικά χαρακτηριστικά, στα κιγκλιδώματα υπάρχουν επιρροές της Art Nouveau. Χαρακτηριστική λεπτομέρεια των ξύλινων μονάχα θυρών, είναι τα ρόπτρα,(που πρωτοεμφανίστηκαν στη προηγούμενη περίοδο) συνήθως σε σχήμα γυναικείου χεριού, που έχει διάφορες θρησκευτικές ερμηνείες. Τέλος, εμφανίζονται γύρω στο 1930 και θύρες ξύλινες ή σιδερένιες, που παραπέμπουν στην Art Deco και στο Μοντέρνο κίνημα αντίστοιχα. Σε αυτές πια κυριαρχούν γεωμετρικές διακοσμήσεις και όχι φυτικές όπως στην προηγούμενη περίοδο. Στις ξύλινες, επιβιώνει ακόμα το ρόπτρο, με τη διαφορά πως πλέον το σχήμα του υπακούει περισσότερο στη λειτουργικότητα, παρά σε διακοσμητικούς λόγους ή αποτροπαϊκό χαρακτήρα.
Σήμερα, σώζονται αρκετά δείγματα, όμως σταδιακά χάνονται. Ένα σημαντικό μέρος χάθηκε ήδη από τη δεκαετία του 60 και έπειτα, αφενός λόγω αντιπαροχής και αφετέρου λόγω αντικατάστασης. Οι σιδερένιες πόρτες της εποχής εκείνης, αν και δεν έφτασαν ποτέ την καλλιτεχνική αξία των προπολεμικών, αποτελούν χαριτωμένα δείγματα. Τα τελευταία χρόνια, έχει επανέλθει ο κίνδυνος νέων απωλειών, λόγω των πλεονεκτημάτων που παρουσιάζουν οι σύγχρονες πόρτες (ηχομόνωση, θερμομόνωση, ελάχιστη συντήρηση). Οι σύγχρονες, βιομηχανικής και μαζικής παραγωγής, σε μια προσπάθεια αδέξιας μίμησης της παράδοσης, αντιγράφουν τις παλιές. Μπορεί να είναι γυαλιστερές αλλά δεν έχουν την ομορφιά, χάρη και αυθεντικότητα των παλιών. Με την αντικατάσταση της θύρας χάνεται ένα μέρος του χαρακτήρα αλλά και της “ψυχής” ενός παλιού σπιτιού.