Αναζητώντας τους Χιώτες μαρμαρογλύπτες

2

Μαρμάρινα θυρώματα στη Χίο, έργα ντόπιων καλλιτεχνών του 18ου αιώνα
 
του Βαγγέλη Χαρίτου

Αγία Παρασκευή Ζυφιά: Η υπογραφή του γλύπτη (δεξιά) «Πέτρος Χλης»

Για το νησί της Χίου, ο 18ος αιώνας δεν ήταν περίοδος παρακμής λόγω της Οθωμανικής κυριαρχίας, αλλά έντονης ανάπτυξης των τεχνών. Η ζωγραφική (αγιογραφία), η υφαντική, η ξυλογλυπτική ήταν μερικές μόνο από τις τέχνες που έκαναν διάσημο το νησί σε ολόκληρο το Αιγαίο, τη Μικρά Ασία και την Κωνσταντινούπολη. Η ανάπτυξη των τεχνών αυτών, φαίνεται πως συνδέεται με τη πτώση του Χάνδακα (σήμερα Ηράκλειο) στη Κρήτη  το 1669 και τη σκληρότατη Οθωμανική κατοχή που ακολούθησε. Ο Χάνδακας μετά τη πτώση της Κωνσταντινούπολης και υπό Βενετσιάνικη κατοχή υπήρξε, το σημαντικότερο καλλιτεχνικό κέντρο από το 15ο αιώνα μέχρι το 1669. Οι καλλιτέχνες αυτοί λόγω των απάνθρωπων συνθηκών στη Κρήτη (παιδομάζωμα, εξισλαμισμοί, σφαγές) αναζήτησαν νέες πατρίδες. Η Χίος λόγω των προνομίων της που έλαβε από τους Οθωμανούς το 1566 -επειδή δεν κατελήφθη δια των όπλων- όπως η αυτοδιοίκηση, η απαγόρευση εξισλαμισμών και εγκατάσταση μουσουλμανικών πληθυσμών, ήταν ο πλέον ασφαλής τόπος της αυτοκρατορίας. Έτσι οι τέχνες αυτές διδάσκονται στους ντόπιους και σταδιακά οι Χιώτες καλλιτέχνες κυριαρχούν στο Αιγαίο, ενώ φτάνουν μέχρι την ανατολική Μεσόγειο. Δυστυχώς τα γεγονότα του 19ου αιώνα, η σφαγή από τους Τούρκους το 1822 και ο σεισμός του 1881, ήταν οι αιτίες για την απότομη παρακμή των παραπάνω τεχνών και νέες περιοχές αναδύθηκαν στον καλλιτεχνικό χάρτη.

Μια ακόμα τέχνη που αναπτύχθηκε ήταν η μαρμαρογλυπτική. Η ύπαρξη στο υπέδαφος της Χίου μεγάλων ποσοτήτων μαρμάρου, κυρίως χρωματιστών γνωστών από τη Βυζαντινή εποχή, ήταν η βασική αιτία για την ανάπτυξη της τέχνης. Οι μαρμαράδες της Χίου, που σε αρκετές περιπτώσεις σκάλιζαν και το ξύλο, πέραν από τη δραστηριοποίηση στο νησί, μετέβαιναν για εργασία και σε κοντινά νησιά, αφήνοντας αξιόλογα δείγματα του έργου τους που σώζονται μέχρι σήμερα. Η Άνδρος, η Τήνος, η Νάξος, η Λέσβος, η Σάμος και τα Ψαρά, είναι μερικά νησιά όπου έχει πιστοποιηθεί από επιγραφές, έγγραφα και τη προφορική παράδοση η παρουσία των Χιώτικων εργαστηρίων. Έργα τους είναι κυρίως τέμπλα, μανουάλια, πλαίσια θυρών και παραθύρων, ανάγλυφα, επιγραφές και σε πολλά από αυτά διασώζονται και τα ονόματα των καλλιτεχνών. Με τη σφαγή του 1822 όσοι μαρμαρογλύπτες διασώθηκαν, κατέφυγαν στις Κυκλάδες. Λέγεται πως βρέθηκαν στη Τήνο, όπου δίδαξαν τους ντόπιους στη κατεργασία του μαρμάρου που ως τότε απαγορευόταν η εξόρυξη του στο νησί, και συνέβαλαν έτσι στην καθιέρωση της Τήνου ως “το νησί των μαρμαράδων” από το 19ο αιώνα, ως τις μέρες μας.

Στη Χίο σήμερα είναι ελάχιστα τα σωζόμενα μαρμάρινα έργα. Το μοναδικό σωζόμενο μαρμάρινο τέμπλο του 18ου αιώνα, έργο Χιωτών μαστόρων, είναι εκείνο που βρίσκεται σήμερα στο ναό του Αγίου Πολυκάρπου Κάμπου. Σίγουρα θα υπήρξαν και άλλα που είτε καταστράφηκαν στις συμφορές του 19ου αιώνα, είτε κάποια από αυτά πιθανόν να μεταφέρθηκαν καθώς λέγεται στις Κυκλάδες. Έτσι τα μαρμάρινα θυρώματα είναι τα μόνα δείγματα της τέχνης μεγάλων διαστάσεων που έχουν διασωθεί, αν και ο αριθμός του θα ήταν με βεβαιότητα μεγαλύτερος πριν το σεισμό του 1881.

Αγία Παρασκευή Ζυφιά

Γενική άποψη

Μια από τις δυο μορφές

Το θύρωμα βρίσκεται στη νότια πλευρά και αποτελεί τη κύρια πύλη του ναού. Αποτελείται από παραστάδες ορθογώνιας διατομής και υπέρθυρο, που διαμορφώνεται ευθύγραμμο εξωτερικά και ελλειψοειδές εσωτερικά, στο σημείο δηλαδή που εφάπτονται τα θυρόφυλλα. Επιστέφεται από γείσο ιώδους (μωβ) θυμιανούσικης πέτρας. Οι παραστάδες βαίνουν σε μαρμάρινο κατώφλι. Φέρει πλούσιο μπαρόκ ανάγλυφο διάκοσμο, στους κορμούς των παραστάδων και στο υπέρθυρο. Χαμηλά στις παραστάδες, εικονίζονται αγγεία με άνθη όπου στη κορυφή πατά πουλί. Ψηλότερα, εικονίζονται δυο λυρόσχημα φυτά και πάνω από αυτά δυο ανθρώπινες φιγούρες, με πλούσια ενδύματα και υποδύματα, ενώ στα κεφάλια τους φορούν σκουφιά. Κοιτούν κατενώπιον και έχουν πλεγμένα τα δάχτυλα των χεριών στο ύψος της κοιλιάς. Ίσως να αποτελούν τους “φρουρούς” της εκκλησίας από το Κακό, ως αποτροπαϊκά σύμβολα. Φυτικά μοτίβα συμπληρώνουν το διάκοσμο, όπως και ψευδοθυρεοί ανάμεσα στα πόδια των μορφών. Το υπέρθυρο είναι εξίσου στολισμένο: άνθη, κλαδιά, “ψάθες”, ασπίδες, εξαπτέρυγα, αναπτύσσονται εκατέρωθεν σταυρού που βρίσκεται στο κέντρο. Στις επιγραφές, αναφέρεται η ημερομηνία κατασκευής: 1745 Φεβρουαρίου 11, καθώς και το όνομα του καλλιτέχνη: Πέτρος Χλης εποίησε. Το όνομα Χλης δεν είναι άγνωστο και σχετίζεται με τη μαρμαρογλυπτική: Ένας Δημήτριος Χλης, αφήνει την υπογραφή του στο βυζαντινό θύρωμα της Αγιογαλούσαινας στα 1815. Ο επίσης Χιώτης Διαμαντής του ποτέ Ζαννή Χλη, κατασκεύασε τέμπλο στη Χίο, με προορισμό τη Μονή Ζωοδόχου Πηγής “της Αγίας” Άνδρου. Το 19ο αιώνα μέλη της οικογένειας Χλη είναι εγκατεστημένα στη Τήνο, ενώ ένας Πέτρος Χλης εργάζεται στο Βουκουρέστι στα 1880-83 στο εργαστήριο του Ιωάννη Χαλεπά.

Μονή Αγίων Αναργύρων Θυμιανών

Το μαρμάρινο θύρωμα, περιβάλλει τη δυτική (κύρια) πύλη του Καθολικού της Μονής. Αποτελείται από παραστάδες και υπέρθυρο ορθογώνιας διατομής. Οι παραστάδες δεν έχουν επίκρανα, αφήνοντας περισσότερο χώρο στο διάκοσμο. Χαμηλά σε κάθε παραστάδα, εικονίζεται αγγείο, απ’ όπου ξεκινούν βλαστοί αμπέλου. Στα σημεία όπου διασταυρώνονται δημιουργούν ένα ωοειδές πλαίσιο, που περιβάλλει φυτική διακόσμηση: Από το βλαστό φύονται εναλλάξ σχηματοποιημένα τσαμπί και αμπελόφυλλο. Στα σημεία όπου τέμνονται οι βλαστοί, υπάρχουν μικρότερα τσαμπιά και έλικες. Στο κέντρο εικονίζεται σταυρόσχημο άνθος και σταυροί. Η σύνθεση περιβάλλεται στο κάτω μέρος με σχοινοειδές κόσμημα και στο πάνω με γραμμικό (ζιγκ-ζαγκ). Το σύνολο πατά σε μαρμάρινο κατώφλι και επιστέφεται από γείσο. Το θύρωμα είναι σήμερα καλυμμένο με αλλεπάλληλα στρώματα ελαιοχρωμάτων, με αποτέλεσμα την αλλοίωση του “βάθους” της εργασίας του γλύπτη. Το γείσο είναι επίσης μαρμάρινο, γεγονός που επιβεβαιώνεται από φωτογραφία του Περικλή Παπαχατζηδάκη που βρίσκεται στο μουσείο Μπενάκη. Δυστυχώς δεν υπάρχει χαραγμένη η ακριβής χρονολογία κατασκευής. Στον εξωτερικό δυτικό τοίχο του ναού υπάρχει επιγραφή, όπου αναγράφεται το απολυτίκιο των Αγίων Αναργύρων και η χρονολογία 1704 Σεπτεμβρίου 1η, η οποία πιθανότατα δεν σχετίζεται με το θύρωμα. Επίσης δεν αναγράφεται το όνομα του καλλιτέχνη, όμως η ομοιότητά του με υπογεγραμμένα έργα στη Νάξο, μπορεί να αποδοθεί στον Παναγιώτη Γληγόρη, που δούλεψε στη Νάξο το διάστημα 1764-1785. Ίσως θα μπορούσε να τοποθετηθεί η κατασκευή του το διάστημα 1750-1760. Τα δυο κιονόκρανα των κιόνων του προστώου-νάρθηκα ομοιάζουν μορφολογικά με το θύρωμα και πιθανότατα κατασκευάστηκαν από το ίδιο χέρι.

Άγιοι Τεσσαράκοντα Μάρτυρες Θυμιανών

Στον ερειπωμένο πλέον ναό του 18ου αιώνα, η επιμελημένη τοιχοποιία, το μαρμάρινο περιθύρωμα και τα λείψανα των τοιχογραφιών, επιβεβαιώνουν για τον αλλοτινό πλούτο. Το θύρωμα βρίσκεται στη βόρεια πλευρά, όπου και η κύρια πύλη του ναού. Αποτελείται από ορθογώνιας διατομής παραστάδες που πατούν σε μαρμάρινο κατώφλι και υπέρθυρο. Το σύνολο επιστέφεται με μαρμάρινο γείσο. Κι εδώ όπως και στο άλλο υπέρθυρο των Θυμιανών, διακοσμητικό θέμα είναι ο βλαστός αμπέλου. Εδώ όμως καλύπτει την επιφάνεια σχεδόν κατά το ήμισυ, αφήνοντας το υπόλοιπο ακόσμητο. Διαφέρει επίσης από εκείνο των αγίων Αναργύρων, στο ότι δεν παρουσιάζει την αυστηρή συμμετρία και μοιάζει κάπως πιο άτεχνο. Φέρει χρονολογία 1740.

Αγία Μαρίνα Βερβεράτου

Στη νότια πύλη του κεντρικού ναό του χωριού σώζεται ένα ακόμα μαρμάρινο θύρωμα. Εύκολα γίνεται αντιληπτό πως αποτελείται από δυο τμήματα διαφορετικά μεταξύ τους. Οι βάσεις, οι παραστάδες και το πλαίσιο είναι κατασκευασμένα από ανοιχτό γκρι μάρμαρο, ενώ το ανώφλι από γκριζοκόκκινο μάρμαρο του Λατομιού, πλην της κλείδας. Είναι επίσης εμφανές πως το ανώφλι έπεται κατασκευαστικά και τεχνοτροπικά των παραστάδων, δηλαδή κατασκευάστηκε σε δυο περιόδους: Οι παραστάδες ανήκουν στο αρχικό θύρωμα και το ανώφλι προστέθηκε πιθανότατα κατά την ανοικοδόμηση του μετασεισμικού ναού. Επίσης οι σημερινές παραστάδες αποτελούν τμήμα μονάχα των αρχικών, αφού διακρίνονται θραύσεις και στις δυο πλευρές του μέλους. Απουσιάζουν τόσο τα αγγεία των βάσεων, όσο και η ολοκλήρωση του διακόσμου στο πάνω μέρος, είτε υπήρχαν επίκρανα στις παραστάδες, είτε όχι. Το κόσμημα στο σωζόμενο τμήμα αποτελείται από αγγεία διαφορετικών σχημάτων, από τα οποία φύεται το άνθος. Εκατέρωθεν ενός αγγείου -που μάλλον ήταν το κεντρικό στο αρχικό θύρωμα υπάρχουν δυο πουλιά.

Άγιος Γεώργιος Φρουρίου (Εσκή Τζαμί)

Λεπτομέρεια

Γενική άποψη

Ένα ακόμα θύρωμα βρίσκεται στον Άγιο Γεώργιο στο Κάστρο της Χίου. Χαρακτηρίζεται από το μεγάλο πλάτος του. Από δύο αγγεία αναπτύσσεται βλαστός με άνθη και φύλλα εναλλάξ, που στο κέντρο του ανωφλιού καταλήγουν σε διαπλεκόμενες έλικες. Έχει βαφτεί στη σύγχρονη εποχή λευκό, με το βάθος του κοσμήματος μπλε και το κόσμημα χρυσό. Η ομοιότητα του διακόσμου με χρονολογημένα μνημεία στην Άνδρο, τοποθετεί με βεβαιότητα το συγκεκριμένο έργο στο 18ο αιώνα.

Κοίμηση Θεοτόκου Χαλκειούς

Στη Κύρια (βόρεια) πύλη του ναού υπάρχει μαρμάρινο περιθύρωμα. Αποτελεί μοναδική περίπτωση επειδή δεν κατασκευάστηκε εξαρχής για το συγκεκριμένο ναό αλλά είναι σύνθεση δυο θυρωμάτων από δυο παλιότερα κτίσματα. Τα δυο θυρώματα έχουν τοποθετηθεί με τρόπο που το ένα περιβάλλει το άλλο. Το εσωτερικό θύρωμα αποτελείται από παραστάδες και τοξοειδές ανώφλι. Στις παραστάδες εικονίζεται φυτικός διάκοσμος ενώ στο ανώφλι δυο μορφές σε κατατομή, πιθανόν ανδρική και γυναικεία. Το εξωτερικό, παραστάδες, ανώφλι και γείσο διακοσμείται από βλαστό αμπέλου που ξεκινά από δυο αγγεία και σχοινοειδή κοσμήματα. Στη βάση του εικονίζονται μορφές ίσως Σειληνοί και νύμφες. Το εσωτερικό θύρωμα αναφέρεται πως κατασκευάστηκε κατά την Αναγέννηση, ενώ το εξωτερικό προέρχεται από ναό Ιωνικού ρυθμού μάλλον της Ρωμαϊκής εποχής. Ο ναός χρονολογείται στις αρχές του 18ου αιώνα και τότε θα πρέπει να τοποθετήθηκε η σύνθεση. Η χαραγμένη χρονολογία 1834 αναφέρεται σε επισκευή, μετά τα γεγονότα του 1822.


Θερμές ευχαριστίες οφείλω στην αρχαιολόγο κυρία Άννα Μισαηλίδου για την υπόδειξη του θυρώματος στην Αγία Μαρίνα Βερβεράτου.

Βοηθήματα

  • Γουλάκη-Βουτυρά Αλεξάνδρα, Καραδέδος Γιώργος: Χίος, Λέσβος και η εκκλησιαστική γλυπτική στο Αιγαίο 16ος – 20ος αιώνας, Θεσσαλονίκη 2011
  • Γουλάκη-Βουτυρά Αλεξάνδρα, Καραδέδος Γιώργος: Μαρμάρινα τέμπλα της Άνδρου Καΐρειος βιβλιοθήκη, Άνδρος 2001
  • Ζολώτας Γεώργιος, Εκτενείς σημειώσεις στο Ροδοκανάκη Δημητρίου, Ιουστινιάναι-Χίος. Σύρος 1900
  • Μπούρας Χαράλαμπος, Οδηγοί της Ελλάδος Χίος, Αθήνα 1974, Εκδόσεις Εθνικής Τράπεζας

Γεννήθηκε το 1982 στο Παλαιό Φάληρο Αττικής, με καταγωγή από τα Θυμιανά της Χίου. Από το 2005 ζει μόνιμα στη Χίο. Έχει εργαστεί ως Συντηρητής Αρχαιοτήτων στο δημόσιο και ιδιωτικό τομέα.

Συζήτηση2 Σχόλια

  1. Κώστας Στεφάνου ΚΑΒΒΑΔΑΣ

    Θαυμάσια η εργασία του κ.Χαρίτου και πολύτιμη για όσους ενδιαφέρονται για την ιστορία της Χίου μας. Προσφέρει εκτός του εμπλουτισμού των γνώσεων, ευχαρίστηση στους παλαιούς και
    μοναδική ενημέρωση στούς νέους που καλό θα ήταν να μάθουν την πατρίδα αυτή που δεν είναι μόνο των προγόνων τους αλλά και δική τους… !!
    Θάθελα να δώ αυτή η παρουσίαση του κ.Χαρίτου να καλύψει και άλλα ανάγλυφα από τα πολλά που είμαι βέβαιος ότι υπάρχουν στο Νησί μας .

    • ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΧΑΡΙΤΟΣ

      Αξιότιμε κύριε Καββάδα
      Σας ευχαριστώ για τα καλά σας λόγια. Ο αριθμός των λιθανάγλυφων-όχι μόνο μαρμάρινων- είναι πράγματι μεγάλος στο νησί μας, αλλά και διάσπαρτος, με αποτέλεσμα να είναι δύσκολη μια ολοκληρωμένη παρουσίαση. Γι’ αυτό και στο παρόν κείμενο επέλεξα να παρουσιάσω έργα μεγάλων διαστάσεων-όπως είναι τα θυρώματα- ενός υλικού κατασκευής (μάρμαρο) και συγκεκριμένης χρονικής περιόδου. Ίσως στο μέλλον να επανέλθω στο θέμα και να παρουσιάσω εκείνα τα θυρώματα που κατασκευάστηκαν τον 19ο αιώνα, όπως εκείνο στον Άγιο Νικόλαο Βαβύλων.

      Μετά τιμής
      Ευάγγελος Χαρίτος

Άφησε σχόλιο