Τράπεζα Αθηνών

του Βαγγέλη Χαρίτου

Η κεντρική προκυμαία του λιμανιού της Χίου, διατηρεί ανέπαφη σχεδόν την προπολεμική της όψη, αφού τα κτίριά της διασώθηκαν από τη μανία κατεδάφισης και ανοικοδόμησης απρόσωπων πολυόροφων κτιρίων των δεκαετιών 60 – 70. Η εικοσαετία αυτή ήταν η πλέον καταστροφική για το δομημένο περιβάλλον της πόλης μας, αφού έχασε μέγαλο μέρος των παραδοσιακών κτιρίων της. Στο κέντρο της προκυμαίας, στον αριθμό 48 της Λεωφόρου Αιγαίου στη συμβολή με την οδό Παράσχου, δεσπόζει με τον όγκο και τη μορφολογία του, το κτίριο που στέγασε το υποκατάστημα Χίου της Τράπεζας Αθηνών και σήμερα φιλοξενεί το Πρωτοδικείο Χίου.

Η Τράπεζα Αθηνών ιδρύθηκε το 1893 με έδρα την Αθήνα. Ιδρυτές της ήταν οι Αδ. Τριανταφυλλίδης, Αλ. Λαμπρινούδης, Αντ. Καλλέργης, Επ. Εμπειρίκος, Μιλ. Ιορδανόπουλος που μετέτρεψαν σε ανώνυμη εταιρεία το τραπεζιτικό γραφείο του Ι. Καλλέργη, με Ελληνικά, Γαλλικά και Αγγλικά κεφάλαια. Ξεκίνησε ουσιαστικά τις εργασίες της το 1894 με σκοπό τη δραστηριοποίησή της στο χώρο του εμπορίου και της βιομηχανίας. Το 1897 συγχωνεύτηκε με την Τράπεζα Πεσμαζόγλου. Ο Ιωάννης Πεσμαζόγλου διετέλεσε πρόεδρος και διοικητής του νέου οργανισμού, ως το θάνατό του το 1906. Ο Πεσμαζόγλου ίσως η σημαντικότερη μορφή της Τράπεζας σύναψε συμμαχία με τη Banque de l’ Union Parisienne το 1904, σημαντική κίνηση για τα οικονομικά πράγματα της χώρας. Η Τράπεζα δραστηριοποιήθηκε πλην των ορίων του τότε Ελληνικού κράτους και στο εξωτερικό, κυρίως στην Οθωμανική Αυτοκρατορία και στην Αίγυπτο, σε περιοχές δηλαδή που Έλληνες είχαν αναπτύξει σημαντική οικονομική δραστηριότητα. Ίδρυσε κατάστηματα σε: Λονδίνο, Κωνσταντινούπολη, Σμύρνη, Χαρτούμ (Σουδάν) και δεύτερο κατάστημα στην Αγγλία, στο Μάντσεστερ το 1902. Το 1906 απέκτησε την Τράπεζα Επαγγελματικής Πίστεως που είχε ιδρυθεί το 1873 στην Αθήνα και διέθετε υποκατάστημα στη Κωνσταντινούπολη που πέρασε κι αυτό στην Αθηνών. Το 1910 είχε ήδη επεκταθεί στην Οθωμανική Αυτικρατορία με αρκετά καταστήματα όπως σε Χανιά, Ηράκλειο, Ρέθυμνο, Τραπεζούντα, Σαμψούντα κ.α. Το 1921 ίδρυσε γραφείο ανταποκριτή στη Νέα Υόρκη που το 1926 εξελίχθηκε στη “The Bank of Athens Trust Company”. Το 1922 διέθετε υποκαταστήματα σε όλη την Ελλάδα, στη Κύπρο (Λεμεσό και Λευκωσία), στην Αίγυπτο (Αλεξάνδρεια και Πορτ- Σάιντ), στην Τουρκία (Γαλατάς, Κωνσταντινούπολη, Πέραν, Αδριανούπολη) και στην Αγγλία (Λονδίνο και Μάντσεστερ). Με την ήττα της Ελλάδας στον Ελληνοτουρκικό πόλεμο το 1922, η Τουρκία κατάσχεσε το υποκατάστημα Κωνσταντινούπολης. Άγνωστο είναι αν την ίδια τύχη είχαν και τα υπόλοιπα καταστήματα της Τουρκίας ή είχαν κλείσει νωρίτερα. Το 1930 ενοποιήθηκαν οι εργασίες των Τραπεζών Αθηνών και Εθνικής στην Αίγυπτο (το 1960 εθνικοποιήθηκαν από την Αγυπτιακή κυβέρνηση) και το ίδιο έτος ιδρύθηκαν υποκαταστήματα στο Δυρράχιο και στην Κορυτσά της Αλβανίας, για την εξυπηρέτηση της εκεί ομογένειας. Κατά τη διάρκεια της Γερμανικής Κατοχής η Dresdner Bank αξίωσε την επίβλεψη της Τράπεζας Αθηνών. Το 1947 ίδρυσε για την εξυπηρέτηση των Ελλήνων μεταναστών στην Νότια Αφρική, τη «South African Bank of Athens Limited» με κεντρικό κατάστημα στο Γιοχανεσμπουργκ. Τον Ιανουαρίο του 1953 αποφασίστηκε η συγχώνευση της Τραπέζης Αθηνών με την Εθνική, με απορρόφηση της πρώτης από τη δεύτερη. Η απόφαση όριζε το κλείσιμο όλων των καταστημάτων της Αθηνών, με εξαίρεση εκείνων του Λεκανοπεδίου Αττικής που απλά θα λάμβαναν τη νέα ονομασία, “Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος και Αθηνών”. Συγχωνεύτηκαν και τα δυο καταστήματα των τραπεζών στη Νέα Υόρκη δημιουργώντας την Atlantic Bank of New York. Νέος διοικητής ορίστηκε ο μέχρι τότε διοικητής της Τράπεζας Αθηνών Κωνσταντίνος Ηλιάσκος, γιός του Κωνσταντινουπολίτη επίσης Τραπεζίτη Ιωάννη (Τζων) Ηλιάσκου. Ο Τζων Ηλιάσκος με το Χιώτη Νικόλαο Παντελίδη, ίδρυσαν στα τέλη του 19ου αιώνα την εταιρεία “Εταιρεία Λιμένος και Προκυμαίων Χίου» που κατασκεύασε και εκμεταλλεύονταν το Λιμάνι της Χίου, μέχρι την ίδρυση του Λιμενικού Ταμείου Χίου. Η Τράπεζα Αθηνών πέρασε στην ιστορία, όταν το 1956 επανήλθε η ονομασία “Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος”.

Στα πλαίσια της δραστηριοποίησης της Τράπεζας Αθηνών στα εδάφη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, ήταν αναμενόμενη η ίδρυση υποκαταστήματος στη Χίο, που χαρακτηριζόταν από σημαντική εμπορική και εν γένει οικονομική δραστηριότητα. Η ίδρυση του υποκαταστήματος πραγματοποιήθηκε το 1910. Στεγάστηκε στο ισόγειο του κτιρίου Λατουσάκη (Ιδρ. 1904), στον αριθμό 46 της Λεωφόρου Αιγαίου. Το 1913 διευθυντής του υποκαταστήματος Χίου διορίστηκε ο Στέφανος Πεσμαζόγλου, πατέρας του πανεπιστημιακού οικονομολόγου και πολιτικού Γιάγκου Πεσμαζόγλου. Στο πρώτο μισό του 1928 έγινε η κατάθεση του θεμελίου λίθου, σε ιδιόκτητο οικόπεδο στη κεντρική προκυμαία, που αγόρασε η Τράπεζα από την Εταιρεία Λιμένος και Προκυμαίων Χίου. Τον Ιανουάριο του 1919, ίδρυσε το πρώτο υποκατάστημα τράπεζας εκτός πόλεως, στο Μάρμαρο των Καρδαμύλων, ενώ στις 16-8-1931 πραγματοποιήθηκαν τα εγκαίνια του νέου κτιρίου στο λιμάνι της Χίου, που κόστισε τρια εκατομμύρια δραχμές. Τον Ιανουάριο του 1953 ξεκίνησε και στη Χίο η συγχώνευση των δυο Τραπεζών. Μέχρι τον Ιούνιο λειτουργούσαν και τα δύο καταστήματα, ενώ από τις 20 Ιουνίου, οι εργασίες της ενοποιημένης Τράπεζας μεταφέρθηκαν στο κτίριο της Εθνικής, ενώ το κατάστημα Καρδαμύλων άλλαξε ονομασία. Το κτίριο της Προκυμαίας αγόρασε το 1954 το Ελληνικό δημόσιο από την Εθνική Τράπεζα και έπειτα από εργασίες διαρρύθμισης στεγάσε το Πρωτοδικείο Χίου. Η στέγαση του πρωτοδικείου σε ένα κτίριο που ανεγέρθηκε για άλλη χρήση, είναι μια από τις αιτίες για τα λειτουργικά του προβλήματα. Όταν η Χίος αποτελούσε τμήμα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, μετά το σεισμό του 1881, τα δικαστήρια στεγάζονταν σε διώροφο κτίριο δίπλα στο παλιό Διοικητήριο (όπου σήμερα η Περιφερειακή Ενότητα Χίου) περίπου στο χώρο που βρίσκεται το Ομήρειο πνευματικό κέντρο. Μετά την απελευθέρωση, η δικαιοσύνη στη Χίο έμελλε να έχει περιπετιώδη ιστορία. Αρχικά τα δικαστήρια στεγάστηκαν στα επί Τουρκοκρατίας Δικαστήρια. Το Νοέμβριο του 1917 έγινε δημοπρασία για την επισκευή και μεταρρύθμιση των οικιών Ζιχνή (κατάλυμα του εκάστου Τούρκου διοικητή)  για να χρησιμοποιηθούν ως δικαστήρια, Εισαγγελία και γυναικείες φυλακές. Το Φεβρουάριο του 1918 φωτιά κατέστρεψε το κτίριο των παλιών δικαστηρίων, με αποτέλεσμα να χαθεί το σπουδαιότατο αρχείο. Μέχρι την ολοκλήρωση των εργασιών στην οικία του Τούρκου διοικητή στη Μπέλα Βίστα τα δικαστήρια εγκαταστάθηκαν προσωρινά στο Παρθεναγωγείο. Όμως και η ξύλινη οικία του Τούρκου Διοικητή αργότερα κάηκε και ο δήμος πούλησε τελικά την έκταση σε ιδιώτες το 1925. Μετά το βομβαρδισμό του «Τριγώνου» τον Ιούλιο του 1944 στεγάστηκαν προσωρινά στο σχολείο Βαρβασίου. Μεταπολεμικά τα δικαστήρια στεγάζονταν σε ιδιωτικό κτίριο στο κήπο όπου σήμερα η πολυκατοικία Ψώρρα μέχρι το 1954, που μεταφέρθηκαν στο κτίριο της Προκυμαίας. Το 2003 μέρος της λειτουργίας του Πρωτοδικείου που λόγω έλλειψης χώρου βρισκόταν σε ενοικιαζόμενους χώρους μακριά από το Πρωτοδικείο (πχ η Εισαγγελία) μεταφέρθηκαν στον όροφο αυτή τη φορά του κτιρίου Λατουσάκη. Το κεντρικό κτίριο, ακατάλληλο για τη συγκεκριμένη χρήση δεν επαρκεί με αποτέλεσμα να είναι δυσχερής η απονομή δικαιοσύνης στη Χίο. Τον Αύγουστο της ίδιας χρονιάς ανακοινώθηκε η κατασκευή νέου δικαστικού μεγάρου, για στεγαστούν όλες οι υπηρεσίες. Οι εργασίες άρχισαν το 2012, σε χώρο του Στρατοπέδου «Γκιάλα» και θα έπρεπε να είχαν ολοκληρωθεί στα τέλη Ιανουαρίου 2014. Όταν το Δικαστικό Μέγαρο ολοκληρωθεί, το κτίριο της Προκυμαίας θα μεταβιβαστεί στο δήμο Χίου, αν δε βρεθεί τελικά στην αγκαλιά του ΤΑΙΠΕΔ.

Το κτίριο αποτελείται, από υπόγειο και ισόγειο που στέγασε τη λειτουργία της τράπεζας και όροφο που απετέλεσε την οικία του διευθυντή. Αποτελεί χαρακτηριστικό δείγμα κτιρίου δημοσίας χρήσης του ύστερου νεοκλασικισμού, όπως διαμορφώθηκε στα νησιά του ανατολικού Αιγαίου, με στοιχεία τις παραστάδες, τις σκοτίες στο επίχρισμα και το τριγωνικό αέτωμα. Η όψη του επί της λεωφόρου Αιγαίου διακρίνεται για τη συμμετρική διάταξη των ανοιγμάτων και τον έντονο τονισμό του κεντρικού κατακόρυφου άξονα που εξέχει ελαφρά, με παραστάδες και αέτωμα. Στο κέντρο της πρόσοψης σχηματίζεται εσοχή που ορίζεται από δυο παραστάδες στο ισόγειο και εκατέρωθεν παράθυρα και δυο παραστάδες και δυο πεσσούς στον όροφο. Στην εσοχή αυτή διαμορφώνεται η κεντρική είσοδος στο ισόγειο και ο εξώστης στον όροφο. Η επίστεψη διαμορφώνεται με στηθαίο και τριγωνικό αέτωμα στο κέντρο. Η όψη επί της οδού Παράσχου, χωρίζεται από παραστάδες σε τέσσερα τμήματα και παρουσιάζεται διασπασμένη, λόγω της εισόδου προς τον όροφο και το περίκλειστο προεξέχον τμήμα που αποτελεί τον προθάλαμο στο ισόγειο και δημιουργεί εξώστη στον όροφο.  Οι λοιπές πλευρές είναι απλούστατες. Στη νότια όψη υπάρχουν από τρία ανοίγματα σε κάθε όροφο , ενώ στη δυτική ελάχιστα ανοίγματα και δεν υπάρχει διάκοσμος. Ενδιαφέροντα μορφολογικά στοιχεία είναι τα κιγκλιδώματα του ισογείου, η δίφυλλη θύρα εισόδου προς τον όροφο, χαρακτηριστικό δείγμα του Μεσοπολέμου και οι μεταλλικές βάσεις των φωτιστικών σωμάτων, ιδίως εκείνων επί της Λεωφόρου Αιγαίου. Τα φωτιστικά σώματα είναι μάλλον νεώτερα.  Έχει χαρακτηριστεί διατηρητέο με απόφαση του Υπουργείου Πολιτισμού (ΥΑ ΥΠΠΟ/ΔΙΛΑΠ/Γ/1167/33054/5-6-2002 – ΦΕΚ 811/Β/28-6-2002).

Το κτίριο έχει υποστεί επεμβάσεις που αλλοίωσαν τη μορφή του και συνδέονται με τη στέγαση του Πρωτοδικείου. Οι σημαντικότερες είναι το κλείσιμο του εξώστη της Λεωφόρου Αιγαίου με υαλοστάσια και η αντικατάσταση του παλιού στηθαίου στην επίστεψη. Το παλιό στηθαίο δεν ήταν συνεχές αλλά ήταν χαμηλότερο πάνω από τα ανοίγματα, όπου υπήρχαν κιγκλιδώματα, τονίζοντας ακόμα περισσότερο το κεντρικό τμήμα του κτιρίου. Δυστυχώς η κατάσταση διατήρησής του δε μας τιμά, επειδή πρόκειται κυρίως για ένα κτίριο κόσμημα της πόλης. Το Ελληνικό δημόσιο, ως ιδιοκτήτης, δεν προβαίνει στις απαιτούμενες εργασίες συντήρησης με αποτέλεσμα να ελλοχεύει ο κίνδυνος πτώσης μαρμάρινων πλακών και επιχρισμάτων. Η απουσία συντήρησης αποδείχθηκε περίτρανα το 2010 όταν λόγω των έντονων βροχοπτώσεων, νερά μπήκαν στο εσωτερικό του και κυρίως στο υπόγειο, όπου φυλάσσεται το αρχείο του Πρωτοδικείου. Ο δήμος Χίου, τοποθέτησε επί του κτιρίου νέα πινακίδα ονομασίας της λεωφόρου Αιγαίου, χωρίς όμως να αφαιρέσει την σκουριασμένη παλιά, ενώ εγκατέστησε και περίπτερο σε επαφή σχεδόν με το διατηρητέο κτίριο. Τέλος νεαροί πιθανότατα συμπολίτες μας έχουν ρυπάνει τη πρόσοψή του με γκράφιτι. Λόγω της μορφής, του επιβλητικού όγκου και της περίοπτης θέσης του στο κέντρο του λιμανιού κρίνεται επιβεβλημένη επιδιόρθωση των φθορών, η αποκατάσταση του κτιρίου στην αρχική του μορφή και ο σωστός, μη ενεργοβόρος φωτισμός τη νύχτα, που θα αναδείκνυε το κτίριο και την κεντρική προκυμαία της Χίου.

Βοηθήματα

Προφορικές μαρτυρίες κυρίων Γκιάλα Αλεξάνδρου και Φρεζούλη Δημητρίου, που τους ευχαριστώ θερμά.

• Εφημερίδα Παγχιακή, ετών 1908, 1909
• Εφημερίδα Νέα Χίος 1910,1928, 1931
• Εφημερίδα Πρόοδος 1953
• Μακριδάκη Γιάννη Τετράδια Μνήμης 1931
• Μονιούδη-Γαβαλά Δώρα: Η πόλη της Χίου 1830-1940 Αθήνα 2004
• Ιστοσελίδα Ιστορικού Αρχείου Εθνικής Τράπεζας της Ελλάδος: http://ha.nbg.gr/pop-up_arch.asp?id=36&id2=1&code=%C11
• Ιστοσελίδα Αγγλικής έκδοσης της wikipedia: http://en.wikipedia.org/wiki/Bank_of_Athens
• Διαρκής κατάλογος κηρυγμένων μνημείων ΥΠ.ΠΟ: http://listedmonuments.culture.gr/fek.php?ID_FEKYA=9696&v17=