του Βασίλη Αγιαννίδη

Κατά το 14ο αιώνα η Γαληνοτάτη Δημοκρατία της Γένοβας δημιουργεί μια πολεμική, ναυτική δύναμη για να καταστείλει πιθανό εσωτερικό στασιαστικό κίνημα και για να αυξήσει τη δύναμη και τον πλούτο της με την κατάκτηση εδαφών και τη δημιουργία νέων αποικιών στη Μεσόγειο¹. Τον στόλο, εξαιτίας της κακής οικονομικής κατάστασης της Γένοβας, εξοπλίζουν και συντηρούν είκοσι εννέα ιδιώτες. Οι οικογένειες αυτές είναι οι: Adorno, Albano, Angio, Babo, Bennato, Categaro, Cautello-Ferraro, Cicogna, Corona, Drizzacorne, Ferando, Guano, Ilione, Morando, Morasco, Oliverio, Olivo, Osbergero, Pane, Pensano, Pertone, Pesaro, Piscina, Rubbeo, Salvago, Setta, Solacaio, Tarigo, Viviano. Επικεφαλής του στόλου είναι ο Simone Vignoso².

Ο στόλος καταπλέει στη νότια Γαλλία, στα δυτικά παράλια της Ιταλίας, στην Εύβοια και σκοπεύει να φτάσει έως την Κριμαία για την απελευθέρωση των γενοβέζικών εμπορικών κτήσεων από τους Μογγόλους. Φτάνει στη βυζαντινή Χίο την 14η Ιουνίου 1346 την οποία κατακτά το βράδυ της 16ης Ιουνίου. Τρεις μήνες μετά, την 14η Σεπτεμβρίου, οι Γενοβέζοι γίνονται κύριοι του Κάστρου³.

Ο στόλος επιστρέφει στη Γένοβα την 9η Νοεμβρίου για τη διευθέτηση των οικονομικών παραγόντων που προκύπτουν από την εκστρατεία. Η Γαληνοτάτη Δημοκρατία παραχωρεί στους είκοσι εννέα εφοπλιστές την κατοχή και τα έσοδα της Χίου για είκοσι χρόνια, αρχικά⁴. Το 1347 συστήνεται η «Mahona di Scio» της οποίας μέτοχοι είναι, κυρίως, μέλη των οικογενειών Adorno, Arangi, Banca, Campi, Drizzacorne, Fieschi da Caneto da Lavagna, Forneto, Longhi, Negro, Oliverio, San Teodoro, Vignoso⁵. Από τους μετόχους στη Χίο μένει μόνο ο Simone Vignoso ενώ η οικογένεια Recanelli, που αργότερα εμφανίζεται στη Χίο, διοικεί τη Φώκαια⁶. Η Φώκαια, όπως επίσης ο Τσεσμές, η Σάμος, η Ικαρία, η Κως, οι Οινούσσες και τα Ψαρά ανήκουν διοικητικά εκείνη την εποχή στη Χίο και κατακτώνται ομοίως από τους Γενοβέζους⁷.

Το όνομα «Μαόνα» προέρχεται μάλλον από την αραβική λέξη ma’ounah που σημαίνει σύνδεσμος ή εταιρεία. Το ίδιο όνομα είχαν γενουατικές εταιρείες και σε άλλες αποικίες⁸.

Το 1358 οι μέτοχοι της «Mahona di Scio» περιορίζονται στους οκτώ εκ των οποίων ο μόνος που μένει στη Χίο είναι ο Lanfranco Drizzacorne. Οι υπόλοιποι κατοικούν στη Γένοβα και πωλούν τις μετοχές τους στη νέα εταιρεία που ιδρύουν οι Pasquale Forneto και Giovanni Oliverio με την επωνυμία «Maona Nuova»⁹.

Τέλος, το 1362, η μετοχική προνομιούχος εταιρεία μετονομάζεται σε «Maona» και οι δώδεκα μέτοχοι, οι Gabriele Adorno, Francesco Arangi, Paolo Banca, Andrea Campi, Giovanni Campi, Nicolo Fieschi da Caneto da Lavagna, Raffaele Forneto, Francesco Garibaldi, Tomaso Longhi, Luchino Negro, Pietro Oliverio και Pietro Recanelli, υιοθετούν κοινό θυρεό και όνομα. Αποκαλούνται πλέον όλοι Ιουστινιάνες εφόσον η έδρα τους στη Γένοβα είναι το μέγαρο της αριστοκρατικής οικογένειας Giustiniani. Οι Ιουστινιάνες, σε αντίθεση με τους παλαιούς μετόχους, κατοικούν όλοι στη Χίο¹⁰.

Οι μετοχές της «Μαόνα» μέσω αγοραπωλησιών, προικοδοτήσεων και κληροδοτημάτων αλλάζουν ιδιοκτήτες και ένας μεγάλος αριθμός οικογενειών της Χίου και της Γένοβας συμπεριλαμβάνονται κατόπιν στους Ιουστινιάνες. Το 1408 οι Μαονείς κηρύττουν την αυτονομία της Χίου, αφού η Γένοβα κατακτάται από τους Γάλλους, ενώ οι απόγονοί τους διεκδικούν το νησί πολλές φορές μετά την κατάληψη του από του Οθωμανούς Σουλτάνους το 1566¹¹. Οι περισσότεροι φεύγουν οριστικά από τη Χίο για τη Γαλλία, την Αγγλία και την Ιταλία ή για τη Σμύρνη και την Κωνσταντινούπολη, μετά το 1822.

ADORNO

Η οικογένεια Adorno έχει Γερμανική καταγωγή. Από το 1363 και έπειτα δίνει επτά Δόγηδες και αρκετούς γερουσιαστές στη Δημοκρατία της Γένοβας. Το 1593 ο Gerolamo Adorno γίνεται κόμης di Silvano d’Orba και το 1716 ο Alessandro Adorno γίνεται μαρκήσιος¹². Πιθανόν από τους Adorno προέρχεται η οικογένεια Paterio¹³. Στις αρχές του 19ου αιώνα η οικογένεια δεν έχει άρρενες απογόνους και έτσι δημιουργείται ο κλάδος των Cattaneo-Adorno εφόσον οι Cattaneo κατάγονται από τους Adorno εκ θηλυγονίας¹⁴.

ARANGI

Εκτός από μέτοχοι της «Μαόνας» οι Αράγγη διαφεντεύουν το φέουδο της Ικαρίας. Το 1413 η Ικαρία γίνεται Κομητεία και οι Αράγγη Κόμητες¹⁵. Κατά την Οθωμανική περίοδο τα μέλη της οικογένειας στη Χίο ασπάζονται την Ορθοδοξία¹⁶. Όπως άλλοι Ιουστινιάνες συγγενεύουν με τις μεγάλες λατινικές οικογένειες, μεταξύ των οποίων με τους Campi, τους Forneto, τους Longhi, τους Oliverio, τους San Teodoro, τους Sauli. Το όνομα τους λέγεται ότι προέρχεται από το arangio → orange → πορτοκάλι¹⁷.

BANCA

Η οικογένεια κατάγεται από το Rapallo της Λιγουρίας¹⁸. Το 1420 ο Nicolo Banca-Giustiniani, Ποτεστάτος της Χίου, ανακατασκευάζει το Κάστρο των Αρμολίων¹⁹. Το 1586 ο Pietro-Francesco Banca εκλέγεται γερουσιαστής στη Γένοβα. Ο Andrea Banca νυμφεύεται την ανιψιά του Πάπα Ιννοκέντιου Χ και παίρνει τον τίτλο του Πρίγκιπα. Το 1775 ο Brizio Banca γίνεται Δόγης της Γένοβας. Οι Πρίγκιπες Giustiniani που ζουν σήμερα στη Ρώμη προέρχονται από την οικογένεια Banca²⁰.

Στον Κάμπο μένουν τουλάχιστον έως τέλη του 18ου αιώνα και ένα από τα περιβόλια τους βρίσκεται στο Τάλαρος²¹.

CAMPI

Η οικογένεια δίνει δύο Δόγηδες και δύο γερουσιαστές στη Γαληνοτάτη Δημοκρατία²². Στη Χίο αναφέρονται, μαζί με τους Longhi, ως ευεργέτες του ναού του Αγίου Δομίνικου του Δομινικανικού Τάγματος των Predicatori στο Κάστρο, στον οποίο βρίσκονται οι οικογενειακοί τάφοι τους²³.

Στον Κάμπο τους ανήκει, ίσως, το κτήμα με αριθμό 176 στο τοπογραφικό του Arnold Smith²⁴, ανάμεσα στο Κοντάρι, στο Σιερό και στη Σέρμπα²⁵. Στη Χίο συναντώνται μέχρι και τον 19ο αιώνα²⁶.

FIESCHI

Η΄ Fieschi da Lavagna, ή Caneto da Lavagna, ή Flisco. Πρόκειται για μία από τις σημαντικότερες οικογένειες της Γένοβας. Γενάρχης της θεωρείται ο Frisco, γιος του Ερρίκου, Λανδιγράβου²⁷ της Βαυαρίας, κατά το 10ο αιώνα. Ανάμεσα σε όλες τις οικογένειες της Δημοκρατίας είναι η μοναδική της οποίας ο πρωτότοκος γιος έχει το δικαίωμα να κάθεται μαζί με τους γηραιότερους αριστοκράτες δίπλα στο Δόγη, γεγονός πολύ σημαντικό σε μια εποχή που το προβάδισμα κάποιων Οίκων έναντι κάποιων άλλων, το εθιμοτυπικό και η ιεροτελεστία μίας Αυλής παίζουν πρωταρχικό ρόλο.

Η οικογένεια Fieschi δίνει στην Καθολική Εκκλησία, μέσα στους αιώνες, δύο Πάπες, εβδομήντα δύο Καρδιναλίους και περισσότερους από εκατό Αρχιεπισκόπους και Επισκόπους. Εμφανίζονται σαν ακόλουθοι στις Αυλές των Αψβούργων της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, της Σαβοΐας, της Γαλλίας, της Νάπολης και καταλαμβάνουν σημαντικές διοικητικές θέσεις στη Γένοβα, στο Μιλάνο, στη Ραβέννα , στη Ρώμη και στη Φλωρεντία.

Εκτός από την Κομητεία di Lavagna, ήδη από το 12ο αιώνα, κατέχουν άλλα εκατόν είκοσι έξι φέουδα, κάποιοι κατατάσσονται στους ευγενείς χωρίς τίτλο, άλλοι φέρουν τον τίτλο του Κόμη Fieschi και άλλοι του Κόμη di Lavagna. Το 1356 ο Raffaele Fieschi γίνεται Μαρκήσιος di Savignone και το 1394 Antonio Fieschi γίνεται Κόμης di Crevacuore. Το 15ο αιώνα η Catarina Fieschi ανακηρύσσεται Αγία από την Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία. Την ίδια εποχή η ευγενική καταγωγή, με τα δικαιώματα και τα οφέλη που συνεπάγονται από αυτήν, αναγνωρίζεται για όλους τους κλάδους της οικογένειας από τον Ρωμαίο Αυτοκράτορα Sigismund. Ο Gio-Luigi Fieschi στο τελευταίο τέταρτο του 15ου αιώνα και μετά το γάμο του με την κόρη του Πάπα Ιουλίου Β’ γίνεται Πρίγκιπας di Valdettaro και di Torriglia, Μαρκήσιος di Calestano και Κόμης di San Valentino. Ο Francesco γίνεται, το 1664, Μαρκήσιος di Casaleggio-Boiro και ο Lorenzo Fieschi, το 1691, γίνεται Αρχιεπίσκοπος της Avignon.

Συγγενεύουν με άλλους αριστοκράτες, όπως είναι φυσικό, αλλά και με τον Βασιλικό Οίκο της Σαβοΐας που θα βασιλεύσει και στην ενοποιημένη Ιταλία από το 19ο αιώνα κι έπειτα. Στους συγγενείς τους συγκαταλέγονται οι Doria, οι Este, οι Palavicino, οι Rovere, οι Visconti.

Ο κλάδος της Γένοβας δεν υφίσταται πλέον αλλά διατηρούνται οι κλάδοι των μελών της οικογένειας που μετανάστευσαν στη Γαλλία, στην Αγγλία και στην Κορσική. Οι Δούκες Fici της Σικελίας προέρχονται από τους Κόμητες Fieschi της Γένοβας²⁸.

Στη Χίο οι Φλίσκοι, ή Φλοίσκοι, ζουν στη Χώρα και στο Χαλκειός έως τις αρχές του 20ού αιώνα και ασπάζονται την Ορθοδοξία κατά την εποχή της Τουρκοκρατίας²⁹.

Η γνωστότερη ιδιοκτησία τους είναι το Μέγαρο Κωνσταντίνου Φλίσκου, νυν ιδιοκτησία Μελέκου, στην ομώνυμη οδό, το οποίο οικοδομείται το 1895. Ο Κωνσταντίνος Φλίσκος διακρίνεται για την σημαντική επιχειρηματική δραστηριότητα και το κοινωφελές έργο του. Χρηματοδοτεί τις σπουδές Χιωτών φοιτητών, ανοικοδομεί το Δημοτικό Σχολείο Χαλκειούς, κατασκευάζει το Φλοίσκειο Υδραγωγείο για την ύδρευση της πόλης της Χίου, τη μαρμάρινη κρήνη στην πλατεία Βουνακίου και άλλες βρύσες στην πόλη, κατατάσσεται στους Ευεργέτες του Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως, του Έθνους και της Ελληνικής Κοινότητας Αλεξανδρείας και δωρίζει το κτήμα του στο Πολεμικό Ναυτικό³⁰. Το μαυσωλείο της οικογένειας βρίσκεται στο Κοιμητήριο του Αγίου Ιωάννη Προδρόμου.

FORNETO

Τα μέλη της οικογένειας Forneto κατάγονται από το Rapallo της Λιγουρίας³¹. Συγγενεύουν με τις περισσότερες μεγάλες λατινικές γενιές στη Χίο και στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, όπως με τους Αργέντη, τους Fonton, τους Navoni, τους de Testa³².

Κάποιοι μένουν στη Χίο μετά την κατάληψη της από τους Τούρκους³³ ενώ κάποιοι άλλοι μετοικούν στην Κωνσταντινούπολη. Στο Πέρα τάσσονται στην υπηρεσία του Βασιλέως Φραγκίσκου Α΄ της Γαλλίας, ως διερμηνείς-δραγουμάνοι στη Γαλλική Πρεσβεία, αμέσως μόλις εκείνος συνάπτει διπλωματικές σχέσεις με την Υψηλή Πύλη. Το αξίωμα εξελίσσεται σε κληρονομικό της οικογένειας η οποία πλέον αποκαλείται Fornetty. Διάφορα μέλη της υπηρετούν τη Γαλλία στην Ανατολή, από διάφορες θέσεις, για περίπου τέσσερεις αιώνες³⁴. Το 1787 ζητούν επιβεβαίωση³⁵ της παλαιάς και αυθεντικής αριστοκρατικής καταγωγής τους από τον Λουδοβίκο ΙΣτ΄. Η αίτηση δεν καρποφορεί εφόσον οι Fornetty είναι πολύ φτωχοί για να ενδιαφέρουν την Αυλή των Βερσαλλιών και ξεχνιέται οριστικά με τη Γαλλική Επανάσταση. Η δυναστεία στην Πόλη χάνεται στην παρακμή στα τέλη του 19ου αιώνα³⁶ ενώ απόγονοι τους ζουν στο νησί έως τις αρχές του 20ού και διατηρούν ιδιοκτησίες στον Κάμπο, στα Σκλαβιά και στην Καλαμωτή³⁷.

Ο Francesco Forneto απαγχονίζεται στη Χίο το 1822³⁸.

Στην ιδιοκτησία των Forneto βρίσκεται το κτήμα που περνάει αργότερα στις οικογένειες Κλειαμενάκη και Χρυσού³⁹, στα Σπηλάδια. Επίσης, δικό τους είναι το περιβόλι που κατόπιν ανήκει στους Aliotti, στους Μαυροκορδάτους, στους Brazzafolli και τέλος στους Σαραντινούς⁴⁰, με το ναό του Αγίου Υπατίου, ανάμεσα στο Κοντάρι, στο Σιερό και στη Σέρμπα. Το κτήμα αυτό μένει γνωστό και σαν «Φραγκουλάκικο» είτε από τους Φραγκουλάκη, κλάδο των Forneto, αλλά ίσως και των Campi, είτε από το όνομα ενός εκ των ιδιοκτητών, του Φραγκούλη Μαυροκορδάτου⁴¹. Στα χρόνια της Σφαγής του 1822 στεγάζει το Αυστριακό προξενείο στη Χίο.

GARIBALDI

Η οικογένεια κατάγεται από το Neirone της Λιγουρίας. Το 1393 ο Francesco Garibaldi γίνεται Δόγης της Γένοβας ενώ άλλα μέλη της οικογένειας εκλέγονται γερουσιαστές. Από τον κλάδο που εγκαθίσταται στη Νίκαια προέρχεται ο Giuseppe Garibaldi, Ήρωας της Ιταλικής Ανεξαρτησίας⁴².

Στη Χίο οι Garibaldi συναντώνται τουλάχιστον μέχρι το 17ο αιώνα⁴³.

LONGHI

Η οικογένεια Longhi εμφανίζεται στην Albenga της Λιγουρίας γύρω στο 980. Ο Giovanni Longhi τίθεται στις διαταγές του Αυτοκράτορα Κωνσταντίνου ΙΑ’ κατά την πολιορκία της Κωνσταντινούπολης το 1453. Οι Andrea, Alessandro και Luca γίνονται Δόγηδες τον 16ο και 17ο αιώνα ενώ συγγενείς τους γίνονται γερουσιαστές, καρδινάλιοι και υπηρετούν τους Βασιλείς αυλικοί της Νάπολης και της Αραγονίας⁴⁴.

Στη Χίο μένουν τουλάχιστον μέχρι τα τέλη του 18ου αιώνα⁴⁵.

NEGRO

Η οικογένεια Negro είναι γνωστή από το 1100 περίπου και σαν γενάρχη έχει τον Manfredo τον επονομαζόμενο «il Negro». Ανάμεσα στους γόνους της βρίσκονται η Franceschetta, μητέρα της Santa Catarina Fieschi, ένας Δόγης και αρκετοί γερουσιαστές της Γένοβας, ένας Καρδινάλιος και ένας βουλευτής της Ιταλίας, στρατιωτικοί και λόγιοι⁴⁶.

Από την οικογένεια Negro που ζει στις Γενοβέζικες αποικίες της Μεσογείου έως το 16ο αιώνα προέρχεται η Φαναριώτικη οικογένεια Νέγρη που διακρίνεται στον Αγώνα της Ελληνικής Ανεξαρτησίας, κατέχει σημαντικές πολιτικές θέσεις στην Κωνσταντινούπολη, στην Αθήνα και στη Μολδοβλαχία, συγγενεύει με τους Πρίγκιπες Μαυρογένη, Μουρούζη, Σούτσου, Υψηλάντη και σβήνει στην Αθήνα στα μέσα του 20ού αιώνα⁴⁷.

OLIVERIO

Από τους παλαιότερους κατοίκους της Γένοβας, οι Oliverio είναι γνωστοί από το 1175⁴⁸.

Απόγονοι τους είναι πιθανόν οι Αλιβέρη ή Λιβέρη του 18ου και 19ου αιώνα στη Χίο οι οποίοι κατοικούν στο τέρμα της Απλωταριάς⁴⁹.

RECANELLI

Οι Recanelli κατάγονται από τη Riviera όπου εμφανίζονται στις αρχές του 14ου αιώνα. Ο Pietro Recanelli, ένας από τους πρώτους Ιουστινιάνες, είναι διοικητής της Φώκαιας το 1366, θέση που έχει η οικογένεια του από την εποχή της κατάκτησης της Χίου και των γειτονικών περιοχών από τους Γενοβέζους⁵⁰.

Στους Recanelli ανήκει ίσως το κτήμα και η εκκλησία της Παναγίας Κρήνας καθώς και ένα ακόμα κοντά στην Αγία Άννα των Καρυών και ένα στα Χάλανδρα. Στη Χίο μένουν τουλάχιστον έως τα τέλη του 18ου αιώνα⁵¹.

---

Οι απεικονίσεις των θυρεών έγιναν σύμφωνα με την περιγραφή τους στο βιβλίο Le Famiglie Nobili Genovesi του A. M. G. Scorza. Εκτίθενται στο Citrus στον Κάμπο, μαζί με φωτογραφίες, πίνακες, προσωπικά αντικείμενα και κείμενα που αφηγούνται τον τρόπο ζωής της αριστοκρατίας του Κάμπου αλλά και τον μόχθο των καλλιεργητών που τον δημιούργησαν και τον κράτησαν ζωντανό έως τα μέσα του 20ού αιώνα. Το άρθρο δημοσιεύτηκε στο τεύχος 51 του περιοδικού Πελινναίο το Φθινόπωρο του 2009.

---

¹ Γεώργιος Ζολώτας, Ιστορία της Χίου, 2, σελ.380, Αθήνα 1924.
² Γεώργιος Ζολώτας, ο.π. σελ.380 & 401.
³ Γεώργιος Ζολώτας, ο.π. σελ.384-385 και Νίκος Περρής, Ο Κάμπος, 1, σελ.47-48, Χίος 1972.
⁴ Γεώργιος Ζολώτας, ο.π. σελ.398-399.
⁵ Γεώργιος Ζολώτας, ο.π. σελ.405-406.
⁶ Γεώργιος Ζολώτας, ο.π. σελ.406.
⁷ Γεώργιος Ζολώτας, ο.π. σελ.396-397.
⁸ Γεώργιος Ζολώτας, ο.π. σελ.405-406.
⁹ Γεώργιος Ζολώτας, ο.π. σελ.406.
¹⁰ Γεώργιος Ζολώτας, ο.π. σελ.408-410.
¹¹ Γεώργιος Ζολώτας, ο.π. σελ.408 και 3 Α, σελ.1, Αθήνα 1926.
¹² Angelo M. C. Scorza, Le Famiglie Nobili Genovesi, σελ.15-16, Genova 1924.
¹³ Γεώργιος Ζολώτας, ο.π. 1 Β, σελ.539, Αθήνα 1923.
¹⁴ Angelo M. C. Scorza, ο.π. σελ.16.
¹⁵ Γεώργιος Ζολώτας, ο.π. 2, σελ.397 & 410.
¹⁶ Νίκος Περρής, ο.π. σελ.79.
¹⁷ Γεώργιος Ζολώτας, ο.π. 1 Β, σελ.539.
¹⁸ Angelo M. C. Scorza, ο.π. σελ.28.
¹⁹ Ν.Περρής, ο.π. σελ.110.
²⁰ Angelo M. C. Scorza, ο.π. σελ.28.
²¹ Γεώργιος Ζολώτας, ο.π. σελ.540 & 600, 1 Α, σελ.531, Αθήνα 1921 και 3 Α, σελ.482.
²² Angelo M. C. Scorza, ο.π. σελ.52.
²³ Γεώργιος Ζολώτας, ο.π. 1 Β, σελ.104.
²⁴ Arnold Smith, The Architecture of Chios, London 1962.
²⁵ Γεώργιος Ζολώτας, ο.π. σελ.586.
²⁶ Γεώργιος Ζολώτας, ο.π. σελ.542.
²⁷ Landgrave, τίτλος Γερμανών φεουδαρχών το Μεσαίωνα.
²⁸ Angelo M. C. Scorza, ο.π. σελ.89-92 & 120 και Mihail Dimitri Sturdza, Grandes Familles de Grèce, d’Albanie et de Constantinople, σελ..305, Paris 1999.
²⁹ Γεώργιος Ζολώτας, ο.π. σελ.208 & 551.
³⁰ Νίκος Περρής, ο.π. 2, σελ.654-655 και Παντελής Κοκκάλης, Ανδρέας Πολεμίδης-Συμβολή εις την Ιστορία της Χίου, σελ.308, Αθήνα 1974.
³¹ Mihail Dimitri Sturdza, ο.π. σελ..578.
³² Mihail Dimitri Sturdza, ο.π. σελ.586 και Philip Argenti, Libro d’Oro de la Noblesse de Chio, 2, σελ14, London 1955.
³³ Γεώργιος Ζολώτας, ο.π. σελ.552.
³⁴ Mihail Dimitri Sturdza, ο.π. σελ.578.
³⁵ Lettres de Noblesse
³⁶ Mihail Dimitri Sturdza, ο.π.
³⁷ Γεώργιος Ζολώτας, ο.π.
³⁸ Γεώργιος Ζολώτας, ο.π.
³⁹ Με αριθμό 146 στο τοπογραφικό του Κάμπου του 1934, στο The Architecture of Chios του Arnold Smith, London 1962.
⁴⁰ Με αριθμό 176 στο τοπογραφικό του Arnold Smith, ο.π.
⁴¹ Νίκος Περρής, ο.π. 1, σελ.279-280 και 2, σελ.598 & 600 και Γεώργιος Ζολώτας, ο.π. σελ.586.
⁴² Angelo M. C. Scorza, ο.π. σελ.101.
⁴³ Νίκος Περρής, ο.π. 1, σελ.302 και 2, σελ.634.
⁴⁴ Angelo M. C. Scorza, ο.π. σελ.125.
⁴⁵ Γεώργιος Ζολώτας, ο.π. σελ.556 και 3 Α, σελ.126.
⁴⁶ Angelo M. C. Scorza, ο.π. σελ.145.
⁴⁷ Mihail Dimitri Sturdza, ο.π. σελ.363.
⁴⁸ Angelo M. C. Scorza, ο.π. σελ.150.
⁴⁹ Γεώργιος Ζολώτας, ο.π. 1 Β, σελ.575, 577 & 593.
⁵⁰ Angelo M. C. Scorza, ο.π. σελ.177 και Γεώργιος Ζολώτας, ο.π. 2, σελ.406.
⁵¹ Γεώργιος Ζολώτας, ο.π. 1 Α, σελ.532,561 & 567 και 3 Α, σελ.126.