Τὰ μουσικὰ χειρόγραφα τῆς Ψαλτικῆς Τέχνης

του Μιχαήλ Στρουμπάκη
Ἐπίκ. Καθηγητής Ἱστορικῆς Βυζαντινῆς Μουσικολογίας Π.Α.Ε.Α.Κ.

Μεταξύ τῶν θησαυρῶν τῆς Δημόσιας Κεντρικῆς Βιβλιοθήκης Χίου «Ὁ Κοραῆς» συγκαταλέγεται καί ἡ ἄκρως ἐνδιαφέρουσα Συλλογή Χειρογράφων τῆς Ψαλτικῆς Τέχνης, ἡ ὁποία ἀριθμεῖ 42 χειρόγραφα καί καταλαμβάνει στόν Κατάλογο τῆς Βιβλιοθήκης τούς παρακάτω κωδικούς ἀριθμούς: 1603, 1696, 167-200 (βλ. γιά τά παραπάνω τόν Κατάλογο Στεφάνου Καββάδα), ἐνῶ σύμφωνα μέ νεώτερη καταλογογράφηση (βλ. Καταλογογράφηση Ἰωάννου Κολάκη) ἐντάχθηκαν στή Συλλογή και οἱ ἀριθμοί 2024 καί 2064. Τα χειρόγραφα τῆς Συλλογῆς ἐκτείνονται χρονικά ἀπό τόν ΙΒ΄-ΙΓ΄ αἰῶνα ἕως και τίς ἀρχές τοῦ Κ΄, φανερώνοντας περίτρανα καί ἀποδεικνύοντας μέ τόν πιό εὔγλωττο τρόπο τήν ἀδιάκοπη μουσική συνέχεια τοῦ βυζαντινοῦ καί μεταβυζαντινοῦ ἑλληνικοῦ μουσικοῦ πολιτισμοῦ. Πρέπει νά ἀναφερθεῖ ὅτι ὁ κύριος ὄγκος τῆς συλλογῆς τῶν μουσικῶν χειρογράφων (χφφ. 167-200) ἀποτελεῖ ἐξ ὁλοκλήρου ἀντικείμενο δωρεᾶς τοῦ Καθηγητοῦ τοῦ Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν Γεωργίου Χατζηδάκη διά τοῦ Πρυτάνεως τοῦ Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, Χίου τήν καταγωγήν, Παντολέοντος Κοντογιάννη (Καββάδας 1933: 56). Ὅσον ἀφορᾶ τά δύο χφφ. τῆς νεώτερης καταλογογράφησης, τό μέν πρῶτο (2024) προέρχεται ἀπό δωρεά τοῦ γραφέα τοῦ χειρογράφου Ἀντ. Μαλλέα ἐκ χωρίου Βέσσας μουσικοῦ, ἱεροψάλτη καί βιβλιοδέτη, ἐνῶ τό δεύτερο (2064, πρόκειται περί σπαράγματος) ἐντάχθηκε στό σῶμα τῆς Συλλογῆς ἔπειτα ἀπό εὐτυχῆ ἀνεύρεση, καθώς τό συγκεκριμένο σπάραγμα χρησιμοποιήθηκε παλαιότερα ὡς στάχωση σέ ἄλλο χειρόγραφο (βλ. Κατάλογος Κολάκη, no 2064).

Πέρα ἀπό τό γεγονός τῆς παλαιότητας καί σπανιότητας τοῦ συγκεκριμένου ὑλικοῦ, στοιχεῖα πού ἀπό μόνα τους σηματοδοτοῦν τόν μοναδικό χαρακτῆρα πού κατέχουν μέσα στό πλῆθος τῶν θησαυρῶν τῆς Βιβλιοθήκης, τά μουσικά χειρόγραφα τῆς ἐν λόγῳ Συλλογῆς πράγματι ἀποτελοῦν μουσικό θησαυρό γιά τούς ἀπανταχοῦ μουσικολόγους, ψάλτες, μουσικούς, παλαιογράφους, φιλολόγους, ἱστορικούς, καλλιτέχνες καί γενικά φιλόμουσους ὑπό τή στενή καί εὐρεία ἔννοια τοῦ ὅρου, γιά τούς παρακάτω λόγους:

1. Ἡ Συλλογή περιλαμβάνει τά περισσότερα ἀπό τά βασικά εἴδη τῶν μουσικῶν χειρογράφων, ὅπως ἐντοπίζονται στή μακραίωνη ἀπό τόν 10ο αἰ. χειρόγραφη μουσική παράδοση, ὑπό τή μορφή α) εἴτε αὐτοτελῶν κωδίκων, β) εἴτε σπαραγμάτων, καί i. εἴτε κωδίκων ἀμιγοῦς περιεχομένου (πχ. Στιχηράριον) μέ τίς διάφορες μορφολογικές ἀποχρώσεις τους (πχ. Δοξαστάριον, [ὑποσύνολο τοῦ Στιχηραρίου]) ii. εἴτε μικτοῦ (πχ. Ἀνθολογία-Εἱρμολόγιο-Ἀναστασιματάριο σέ ἕνα κώδικα). Μέ ἀφετηρία τό παλαιότερο, ὡστόσο μή χρονολογημένο, χειρόγραφο, τό σπάραγμα Εὐαγγελισταρίου (χφ. 1603, ΙΒ΄ αἰ.) μέ ἐμφανῶς καταγρεγραμμένα τά σύμβολα τῆς λεγομένης Ἐκφωνητικῆς Σημειογραφίας (περί τῆς Ἐκφωνητικῆς Σημειογραφίας, βλ. Στάθης 2013) προχωροῦμε στά ἑπόμενα χφφ. τῆς ἴδιας περίπου ἐποχῆς ΙΒ΄-ΙΓ΄ αἰ., τό Μουσικό Μηναῖο (χφ. 2064, ΙΓ΄, σπάραγμα), καί τά σπαράγματα Στιχηραρίου, ὅλα περιέχοντα μέλη τῆς παλαιᾶς παραδόσεως τοῦ Στιχηραρικοῦ μέλους (χφφ. 170α-β, ΙΓ΄). Χειρόγραφα τῆς ἴδιας κωδικολογικῆς οἰκογένειας πού ἐντοπίζονται στή Συλλογή εἶναι τό μεταγενέστερο Στιχηράριο τοῦ Χρυσάφου τοῦ Νέου (χφ. 177, Τριώδιον-Πεντηκοστάριον, ἔτ. 1704), τά Στιχηράρια τοῦ Γερμανοῦ Νέων Πατρῶν (χφ. 178, ΙΗ΄ αἰ. & χφ. 180, ΙΘ΄ ἀρχές), ἡ Ἀνθολογία Στιχηραρίου Χρυσάφου τοῦ Νέου (χφ. 183, ἔτ. 1740), τό Ἀναστασιματάριο Χρυσάφου τοῦ Νέου μετά τῆς προσηκούσης Προθεωρίας τῆς Παπαδικῆς Τέχνης (ἐνδεικτικά ἀναφέρουμε τό χφ. 200, ΙΖ΄ τέλη & τό χφ. 188, ἔτ. 1800) καί τό Δοξαστάριον Ἰακώβου Πρωτοψάλτου (χφ. 181, ΙΗ΄ τέλη & χφ. 176, ἔτ. 1813).Ἕνα σημαντικό μέρος τῆς Συλλογῆς καταλαμβάνουν οἱ Παπαδικές (χφ. 172, ἔτ. 1739) καί οἱ Ἀνθολογίες χρονολογούμενες ἀπό τά τέλη τοῦ ΙΖ΄ αἰ. ἕως τίς ἀρχές τοῦ ΙΘ΄ (ἐνδεικτικά ἀναφέρονται τά ἀντιπροσωπευτικότερα: χφ. 167, ΙΖ΄· χφ. 185, ΙΘ΄ ἀρχές· χφ. 192, ΙΘ΄ 1814 κ. ἑ.), ἐνῶ δέν λείπουν οἱ διάφορες Συλλογές Μελῶν, ποιήματα νεωτέρων μελουργῶν τοῦ ΙΘ΄ αἰ., ὅπως αὐτές τοῦ Χίου Μιχαήλ Παυλίδη, Β΄ Δομεστίκου τῆς ΜΧΕ, κατά τό τέλος τοῦ ΙΘ΄ αἰ. (χφφ. 170 α-δ, ἔτ. 1870-1883) καί τοῦ Πέτρου Γεωργιάδη (χφ. 179, ἔτ. 1867-1871).Ἡ Συλλογή πλουτίζεται ἀπό ἕνα ἐξαιρετικά ἐνδιαφέρον Μαθηματάριο τῶν μέσων τοῦ ΙΖ΄ αἰῶνα (χφ. 168, ΙΖ΄ τέλη), πού περιέχει καλοφωνικά μαθήματα τοῦ Παπαδικοῦ Γένους Μελοποιίας. Πρέπει νά σημειώσουμε ὅτι τό συγκεκριμένο Μαθηματάριο περιλαμβάνει περί τίς 600 συνθέσεις μαθημάτων καί εἶναι ἐφάμιλλης ἀξίας μέ τά ἀντίστοιχα χφφ. πού ἀπαντῶνται στό Ἅγιον Ὄρος, [Μονή Ἰβήρων, Μονή Μεγίστης Λαύρας] καί στό Σινᾶ.

   

   Μεγάλης ἀξίας, ἐπίσης, εἶναι καί οἱ λεγόμενοι μεικτοί κώδικες, οἱ ὁποῖοι συνδυάζουν τήν ὕλη τῆς Ἀνθολογίας μελῶν τῆς Παπαδικῆς καί τοῦ Στιχηραρικοῦ ἢ καί Εἱρμολογικοῦ γένους. Ἡ Βιβλιοθήκη διαθέτει ἕνα ἱκανό ἀριθμό παρομοίων χφφ. ὅπως αὐτά πού ἀναφέρονται ἐνδεικτικά ἀκολούθως: χφ. 182, Ἀνθολογία-Ἀναστασιματάριο Πέτρου Πελοποννησίου-Εἱρμολόγιο Πέτρου Πελοποννησίου, ΙΗ΄ τέλη & χφ. 199, Ἀναστασιματάριο Χρυσάφου τοῦ Νέου-Ἀνθολογία, ΙΗ΄ α΄ ἥμισυ. Τό Εἱρμολόγιο, ὡστόσο τοῦ Πέτρου Πελοποννησίου ἐντοπίζεται μέσα στή Συλλογή καί σέ αὐτοτελῆ μορφή (χφ. 191, ἔτ. 1814-1819).

   Τέλος, ἀπό τή Συλλογή δέν ἀπουσιάζουν οἱ Θεωρητικές Πραγματεῖες τῆς Ψαλτικῆς (χφ. 194, Θεωρητικό τοῦ Χίου μουσικοδιδασκάλου, θεωρητικοῦ καί ἀντιγραφέα μουσικῶν χειρογράφων Ἀποστόλου Κώνστα, ΙΘ΄ ἀρχές & χφ. 2024, Μέγα Θεωρητικό τῆς Μουσικῆς Χρυσάνθου & ἄλλες πραγματεῖες τῆς παλαιᾶς μουσικῆς Σημειογραφίας κατ’ ἀντιγραφή Ἀντ. Μαλλέα, ἔτ. 1889-1893), οἱ Συλλογές ἐξηγήσεων (σημ.: ἐξήγηση=ἀνάλυση και μεταφορά μελῶν ἀπό τό παλαιότερο σημειογραφικό ὑπόστρωμα σέ νεώτερο [ἐξελιγμένη σημειογραφία], βλ. Ἀλεξάνδρου 2010) τόσο στήν παλαιά ὅσο καί τή νέα Σημειογραφία (ἐνδεικτικά ἀναφέρουμε τό χφ. 184, ΙΘ΄ ἀρχές & χφ. 175, ἔτ. 1815-1819) καί οἱ Φυλλάδες ἢ Ἀκολουθίες, πού περιέχουν μελοποιημένους ὕμνους τῆς περιεχομένης Ἀκολουθίας (χφ. 1693, ἔτ. 1903: Ἀκολουθία τοῦ Ἁγίου Ζωτικοῦ).

2. Τά χειρόγραφα τῆς βιβλιοθήκης Χίου προσφέρουν ἕνα πανόραμα τῆς βυζαντινῆς μουσικῆς σημειογραφίας καί τῆς ἐξέλιξής της ἀπό τήν ἀπαρχή τῆς φανέρωσής της μέχρι καί σήμερα. Πράγματι, τά μουσικά χειρόγραφα τῆς Βιβλιοθήκης Χίου, ἐκτεινόμενα χρονικά ἀπό τόν ΙΒ΄ αἰ. μέχρι καί τόν Κ΄ προσφέρουν, χωρίς ἀμφιβολία, τή δυνατότητα ἐντρύφησης σέ ὅλες τίς περιόδους τῆς μουσικῆς Σημειογραφίας (περί περιόδων τῆς μουσικῆς Σημειογραφίας, βλ. Στάθης 1992 & Ἀλεξάνδρου 2017). Ὁ ἐνδιαφερόμενος ἔχει στή διάθεσή του κατ’ ἀρχάς πάνω σέ περγαμηνή δείγματα τῆς ἐκφωνητικῆς σημειογραφίας (9ος-15ος αἰ.· χρησίμευε γιά τήν ἐμμελῆ ἀπαγγελία τῶν Εὐαγγελικῶν-Ἀποστολικῶν περικοπῶν καί τοῦ Προφητολογίου), ἐνῶ ὁ κύριος ὄγκος τῆς Συλλογῆς προσφέρει τήν περιδιάβαση ἀπό τά πρώιμα στάδια τῆς Μέσης Βυζαντινῆς Σημειογραφίας (μέ τό σπάραγμα τοῦ Μουσικοῦ Μηναίου χφ. 2064 καί τό σπάραγμα Στιχηραρίου χφφ. 170 α-β) μέχρι καί τήν τελευταία ἐξέλιξή της, δηλαδή τή Μεταβατική Ἐξηγητική Σημειογραφία (βλ. Στάθης 2016, Α΄), μέ τίς Συλλογές ἐξηγήσεων καί τά ἔργα τῶν τελευταίων μελωδῶν πρίν τή Μουσική Μεταρρύθμιση τοῦ 1814. Ἀποκορύφωμα τῆς περιόδου αὐτῆς ἀποτελοῦν οἱ ἐξηγητικές σημειογραφικές ἀποτυπώσεις τοῦ Χίου Ἀποστόλου Κώνστα καί ἄλλων μουσικῶν, προσκείμενων στό μουσικό του περιβάλλον, μέ εὐάριθμα χφφ. στή Βιβλιοθήκη Χίου. Ἐκτός ἀπό τά παραπάνω, ἀναμφισβήτητος θησαυρός γιά τή Βιβλιοθήκη εἶναι τό χφ. 175 τοῦ Γρηγορίου Λαμπαδαρίου, ἑνός ἐκ τῶν Τριῶν Διδασκάλων Μεταρρυθμιστῶν τῆς Σημειογραφίας κατά τό 1814. Τό ὁρόσημο τοῦ 1814 σηματοδοτεῖ τήν ἔναρξη τῆς Δ΄ περιόδου Σημειογραφίας, τοῦ Νέου Συστήματος πού ἰσχύει μέχρι καί σήμερα (περισ. γιὰ τὴν Δ΄ περίοδο, βλ. Στάθης 2016, Α΄) Σημαντικό, ἐπίσης, ἀπόκτημα τῆς Βιβλιοθήκης γιά τήν ἴδια περίοδο εἶναι οἱ Συλλογές μουσικῶν μελῶν τοῦ Μιχαήλ Παυλίδη, μέσα στίς ὁποῖες ὁ τελευταῖος ἐπεξεργάζεται καί ἀναλύει τήν ἰσχύουσα σημειογραφία, προκειμένου νά ἀποτυπώσει γραπτά τήν προφορική παράδοση ἑρμηνείας τῶν ἐκκλησιαστικῶν μελῶν στά τέλη τοῦ ΙΘ΄ αἰ. (βλ. Στρουμπάκης 2012).

   

3. Τό περιεχόμενο τῶν χειρογράφων εἶναι ἕνα χειροπιαστό ὑλικό μέ δυνατότητα πολλαπλῆς ἐπεξεργασίας καί χρήσης. Στατιστικά μποροῦμε νά ὑπολογίσουμε μέ ὄχι μεγάλη ἀπόκλιση ὅτι μέσα στίς σελίδες τῶν χειρογράφων τῆς Συλλογῆς καταγράφονται κατ’ ἀρχάς σάν ὀνόματα περισσότεροι ἀπό 155 μελουργοί, ἐνῶ τό ἔργο τους ἀνέρχεται συνολικά περίπου στόν ἀριθμό τῶν 3000 συνθέσεων. Εἶναι πράγματι μεγάλα τά μεγέθη, ἀποδεικνύοντας περίτρανα τή δημιουργική πνοή τοῦ διαχρονικοῦ ἑλληνισμοῦ καθώς τό ἔργο τῶν μελωδῶν αὐτῶν κατά κύριο λόγο διαχρονικά ἀκούστηκε, ψάλθηκε, ἔγινε πράξη κατά τή διάρκεια τῶν διαρρευσάντων αἰώνων καί κατά περίσταση στίς διάφορες Ἀκολουθίες. Πολλά ἀπό αὐτά ἀκόμα ψάλλονται, ἐνῶ ἀρκετά πού εἶχαν σταματήσει, κατά τήν τελευταῖα τεσσαρακονταετία, μέ τήν ἀνάπτυξη τῶν βυζαντινομουσικολογικῶν σπουδῶν στήν Ἑλλάδα, ἄρχισαν πάλι νά ἀκούγονται στούς Ναούς, μεταφέροντας στή σύγχρονη ἐποχή ἀκούσματα πού ἀνάγονται στήν ὑστεροβυζαντινή καί μεταβυζαντινή ἐποχή. Τό βέβαιον εἶναι ὅτι ἡ Συλλογή προσφέρει τήν εὐκαιρία στούς Ἱστορικούς καὶ Θεωρητικούς τῆς Βυζαντινῆς Μουσικῆς ἀλλά καί στούς μουσικώτατους ψάλτες νά μελετήσουν τήν ἱστορία καί τή Θεωρία τῆς Ψαλτικῆς καί νά ἐμπλουτίσουν τή μουσική πράξη τόσο σέ λατρευτικό-ἐκκλησιαστικό ἐπίπεδο, γιατί ὄχι καί σέ συναυλιακό.
4. Πέρα ἀπό τήν ὑπερτοπική διάσταση τῆς ἀξίας τῶν μουσικῶν χειρογράφων τῆς Βιβλιοθήκης, εἶναι ἀπαραίτητο νά τονιστεῖ ἰδιαίτερα ἡ ἀξία τους σέ τοπικό ἐπίπεδο, καθώς ἀρκετά ἀπό αὐτά ἀποτελοῦν σημαντικά τεκμήρια τῆς τοπικῆς ψαλτικῆς ἱστορίας. Τά χειρόγραφα τῆς Βιβλιοθήκης Χίου παρέχουν πληροφορίες γιά το μουσικό ἔργο Χίων τήν καταγωγή ψαλτῶν πού ἕδρασαν στή νῆσο ἢ καί ἀλλοῦ, καθώς ἄλλων πού ἕδρασαν στή Χίο ἢ εἶχαν κάποια σχέση μ’ αὐτήν. Σημαντική εἶναι ἡ συναγωγή χειρογράφων τοῦ Χίου Θεωρητικοῦ καί Διδασκάλου τῆς Ψαλτικῆς, ἀλλά καί δεινοῦ βιβλιογράφου Ἀποστόλου Κώνστα, τοῦ ὁποίου τό ἀποθησαυρισθέν ἔργο συμποσοῦται στά πέντε αὐτόγραφα καί ἕτερα τρία ἄλλων γραφέων σχετιζομένων μέ τόν ἐν λόγῳ Διδάσκαλο, ἐνῶ δέν πρέπει νά μείνουν ἀσχολίαστες οἱ μουσικές συλλογές τοῦ Χίου Β΄ Δομέστικου τῆς ΜΧΕ Μιχαήλ Παυλίδη, οἱ θεωρητικές σημειώσεις τοῦ ἄγνωστου πρός τό παρόν Ἀντωνίου Μαλλέα στό τέλος τοῦ ΙΘ΄ αἰ. καί ἡ συνθετική δραστηρότητα στίς ἀρχές τοῦ Κ΄ αἰ. τοῦ Ἀντωνίου Μανάρα (κατοπινοῦ Λαμπαδαρίου τοῦ Μητροπολιτικοῦ Ναοῦ τῶν Ἁγίων Βικτώρων) πού ἔρχεται νά καλύψει τίς τρέχουσες ψαλτικές ἀνάγκες τοῦ καιροῦ του. Τό παραπάνω ὑλικό στοιχειοθετεῖ, περιγράφει καί ἀποδεικνύει τήν ἔντονη, ἀκμάζουσα μέ διάρκεια αἰώνων καλλιτεχνική, μουσική, ψαλτική, λειτουργική δραστηριότητα τῶν Χίων, μιά δραστηριότητα πού φτάνει μέχρι καί τίς μέρες μας μέσα ἀπό τό ἀνέκδοτο, διάσπαρτο ἔργο καί ἐν πολλοῖς ἄγνωστο ἔργο τῶν μουσικῶν τους ἀπογόνων κατά τόν Κ΄ αἰ.

   

5. Μιά ἀκόμη πτυχή τῆς ἀξίας τῆς Συλλογῆς ἀφορᾶ τό ὑλικό καθαρά κομμάτι, τά χειρόγραφα, δηλαδή, ὡς ἀντικείμενα. Πολλά ἀπό αὐτά εἶναι ἔξοχα δείγματα καλλιτεχνίας καί καλαισθησίας, ἰδιότητες πού ὀπτικοποιοῦνται μέ τήν καλλιγραφία καί τή βιβλιοδεσία. Ἴσως σέ μία ψηφιακή ἐποχή, τό θέμα τῆς καλλιγραφίας ἢ τῆς καλλιτεχνικῆς στάχωσης νά ἀπωθεῖται στό χῶρο τοῦ ἐξωτικοῦ καί ἴσως τοῦ ρομαντικοῦ, τό βιβλίο, ὡστόσο, δέν παύει νά ἀποτελεῖ ἕνα πολύτιμο ἀντικείμενο, τό δέ χειρόγραφο, πέρα ἀπό πολύτιμο, ταυτόχρονα καί μοναδικό. Εἶναι εὔκολο νά διαπιστώσει κανείς τήν ἰδιαίτερη φροντίδα πού κατέβαλαν οἱ καλλιγράφοι προκειμένου νά παράξουν ἕνα εὐανάγνωστο κείμενο γιά τήν ἀπρόσκοπτη χρήση του ἐν ὥρα Ἀκολουθίας μέ χαρακτηριστικό της τόν ρέοντα λειτουργικό χρόνο. Ἐπίσης, εἶναι εὔκολο νά παρατηρήσει κανείς ὅτι κάποιες ἀπό τίς σταχώσεις τῶν μουσικῶν χειρογράφων τῆς Συλλογῆς εἶναι ἀρκετά περίτεχνες. Εἶναι, θά λέγαμε χωρίς ὑπερβολή, ἀντιπροσωπευτικά τεκμήρια τῆς μεταβυζαντινῆς καί νεότερης βιβλιοδετικῆς τέχνης. Ἡ Συλλογή, λοιπόν, τῶν μουσικῶν χειρογράφων μπορεῖ νά ἀποτελέσει ἀντικείμενο μελέτης πολλῶν κλάδων τῆς ἑλληνικῆς παλαιογραφίας, ὅπως συμβαίνει καί μέ πολλές ἄλλες παρόμοιες συλλογές.

Ἔπειτα ἀπό τά παραπάνω, δικαίως ἡ Βιβλιοθήκη δύναται νά σεμνύνεται καί νά καυχᾶται γιά τόν πλοῦτο, τόν ὁποῖο διαφυλάσσει στίς προθῆκες τις. Ἡ Συλλογή μπορεῖ νά ἀποτελέσει ἀντικείμενο μελέτης τόσο για τίς μουσικολογικές ὅσο καί τίς ψαλτικές καί ἄλλες Σχολές πού ἐπιθυμοῦν νά ἔλθουν σ’ ἐπαφή μέ ἕνα πλῆρες Σημειογραφικό, Ἱστοριογραφικό, Μουσικοθεωρητικό καό Παλαιογραφικό ὑλικό, καθιστῶντας τή Δημόσια Κεντρική Βιβλιοθήκη Χίου «Ὁ Κοραῆς» ἕνα σπουδαῖο καί μοναδικό πόλο ἕλξης στό Βόρειο Αἰγαῖο στόν τομέα τῆς Ψαλτικῆς Τέχνης.

Ἐνδεικτική Βιβλιογραφία

• Αλεξάνδρου, Μ. (2017). Παλαιογραφία Βυζαντινής Μουσικής Retrieved from http://hdl.handle.net/11419/6487
• Ἀλεξάνδρου, Μ. (2010). Ἐξηγήσεις καί Μεταγραφές τῆς Βυζαντινῆς Μουσικῆς. Σύντομη εἰσαγωγή στόν προβληματισμό τους. Θεσσαλονίκη: University Studio Press.
• Καββάδας, Σ. (1933). Ἡ ἐν Χίῳ Βιβλιοθήκη Κοραῆ (Ἱστορία, Κατάλογος Χειρογράφων). Ἐκδίδεται δαπάνῃ τῆς Ἐφορείας τοῦ Σχολικοῦ Ταμείου τοῦ Δήμου Χίου. Ἐν Ἀθήναις.
• Στάθης, Γ. (1992). Οἱ ἀναγραμματισμοί καί τά μαθήματα τῆς βυζαντινῆς μελοποιΐας (2 ed. Vol. 3). Ἀθήνα: Ἵδρυμα Βυζαντινῆς Μουσικολογίας.
• Στάθης, Γ. (2013). Ἱστορία καί παρουσίαση τῆς ἐκφωνητικῆς Σημειογραφίας, στό Συμβολή στή μνήμη Γεωργίου Στ. Ἀμαργιανάκη (1936-2003). Μελέτες καί κείμενα συναδέλφων καί μαθητῶν του (σσ. 331-350). Ἀθήνα: Ἐθνικό καί Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Ἀθηνῶν. Τμῆμα Μουσικῶν Σπουδῶν.
• Στάθης, Γ. (2016). Τά Πρωτόγραφα τῆς Ἐξηγήσεως εἰς τήν Νέαν Μέθοδον Σημειογραφίας (Α΄ Τόμος. Τά προλεγόμενα). Ἀθήνα: Ἵδρυμα Βυζαντινῆς Μουσικολογίας.
• Στρουμπάκης, Μ. (2012). Οἱ μουσικές καταγραφές ἐκκλησιαστικῶν μελῶν στό ἔργο τοῦ Μιχαήλ Παυλίδη, Β΄ Δομέστικου τῆς ΜΧΕ (1872-1881) καί ἡ σημασία τους γιά τήν ψαλτική παράδοση τοῦ ΙΘ΄ αἰ. Πρακτικά Β΄ Ἐπιστημονικοῦ Συμποσίου Νεοελληνικῆς Ἐκκλησιαστικῆς Τέχνης (σσ. 815-835). Ἀθήνα: Θεολογική Σχολή, Τμ. Θεολογίας ΕΚΠΑ.
• Στρουμπάκης, Μ. (ὑπό ἔκδοσιν). Περιγραφικός Κατάλογος τῶν Χειρογράφων Κωδίκων Βυζαντινῆς Μουσικῆς τῆς Νήσου Χίου (Τόμος Α΄: Δημόσια Βιβλιοθήκη Χίου » Ὁ Κοραῆς»).
• Τσελίκας, Ἀ. (1984). Τά βυζαντινά καί μεταβυζαντινά χειρόγραφα τῆς βιβλιοθήκης τῆς Χίου » Ὁ Κοραῆς». Χιακά Χρονικά, 14, 3-120.

---

Μιχαήλ Στρουμπάκης

Γεννήθηκε στη Χίο (1971) και είναι Μόν. Επίκ. Καθηγητής Ιστορικής Βυζαντινής Μουσικολογίας στην Πατριαρχική Ανώτατη Εκκλησιαστική Ακαδημία Κρήτης με έδρα το Ηράκλειο. Τα ερευνητικά του ενδιαφέροντα επικεντρώνονται στην Ιστορία της Εκκλησιαστικής Μουσικής, τη Μορφολογία-Αισθητική, την Υμνολογία και την Παλαιογραφία. Ειδικότερα, και λόγω καταγωγής ασχολείται σ’ ερευνητικό επίπεδο με τη χιακή ψαλτική παράδοση, για την οποία έχει ἀναφερθεί σε πολλές παρουσιάσεις. Παράλληλες δραστηριότητές του είναι η σύνθεση ύμνων Βυζαντινής Μουσικής, η παραδοσιακή καλλιγραφία βυζαντινής μουσικής και το μουσικό όργανο νέι.