Γεννήθηκε σε ένα ορεινό χωριό της Βόρειας Ελλάδας, αλλά τα τελευταία χρόνια ζει στη Μυτιλήνη. Οι πρώτες σπουδές της ήταν στη Φαρμακευτική, αλλά γρήγορα την κέρδισε η επιστήμη της Οικολογίας. Η Θεοδώρα Πετανίδου, καθηγήτρια του Τμήματος Γεωγραφίας του Πανεπιστημίου Αιγαίου λατρεύει το οικοσύστημα του Αιγαίου, ενδιαφέρεται για την αειφόρο διαχείριση των φυσικών πόρων και ως υπεύθυνη του Εργαστηρίου Βιογεωγραφίας και Οικολογίας ερευνά την βιοποικιλότητα των ανθοφόρων φυτών και των επικονιαστών τους.
Μιλήσαμε τηλεφωνικά με την κα Πετανίδου, ενώ εκείνη βρισκόταν στο εργαστήριο. «Έχουμε τόση μοναξιά στην έρευνα, που μας αρέσει όταν κάποιοι ενδιαφέρονται δημιουργικά για τη δουλειά μας» μας είπε πριν ξεκινήσουμε την κουβέντα μας για τα φρυγανικά τοπία, τις ξερολιθιές και τις άγριες μέλισσες του Αιγαίου.
Διαβάζοντας το βιογραφικό σας διαπιστώνει κανείς μια στροφή από τη φαρμακευτική, στην επιστήμη της οικολογίας. Τι ήταν αυτό που κέντρισε το ενδιαφέρον σας και κάνατε αυτήν την επιλογή;
Μάλλον δεν ήθελα να κάνω αυτό που ήθελε να κάνει η μαμά μου… Άρχισα από την Ιατρική, πέρασα στην Φαρμακευτική και στη συνέχεια έκανα το διδακτορικό μου στην Οικολογία, όταν πια ένωσα ότι αυτός είναι ο χώρος μου. Η φύση πάντα μου άρεσε, πάντοτε ήθελα να ανακαλύψω τα μυστικά της. Από μικρή, χωρίς να μου το ζητάνε οι δάσκαλοι, ασχολιόμουν με τη φύση και μου άρεσε να την παρατηρώ. Γεννήθηκα στη Μακρυνίτσα Σερρών, πάνω από τη λίμνη Κερκίνη και όταν κατεβήκαμε στη Αθήνα όπου μεγάλωσα, συνειδητοποίησα ότι τα τοπία που άφησα πίσω, είναι τα δικά μου τοπία. Έτσι λοιπόν, όταν ήρθε η στιγμή να διαλέξω επάγγελμα, επέλεξα την μελέτη αυτών των συστημάτων. Συνεπώς, η δική μου φύση ήταν αυτή που με έσπρωξε στην επιστήμη της οικολογίας. Προτίμησα να ασχοληθώ με τα κρυμμένα μυστικά της φύσης, παρά να προσπαθώ να κάνω καλύτερα τους ανθρώπους μέσω φαρμάκων.
Αγαπημένο σας πεδίο έρευνας είναι οι ταπεινές φρυγανικές εκτάσεις…
Οι φρυγανικές εκτάσεις είναι ένα από τα 3 αγαπημένα μου αντικείμενα έρευνας.
Στις εκτάσεις αυτές, ο άνθρωπος αισθάνεται πολύ καλά. Αισθάνεται το μέτρο, δεν φοβάται. Είναι χαμηλές εκτάσεις, είναι μυριστικές… Καθόλη τη διάρκεια της χρονιάς αλλάζουν την εμφάνισή τους, τη μυρωδιά τους, τα χρώματά τους και αυτό είναι πολύ ενδιαφέρον. Είναι περιοχές δημιουργικές και μάλιστα σε μικρή κλίμακα, στην κλίμακα του έτους. Είναι ένα πολύ μεγάλο κομμάτι της Ελλάδας. Οι φρυγανικές εκτάσεις είναι το 13% όλης της χώρας, είναι σχεδόν το 50%, ίσως και παραπάνω των περιοχών που χαρακτηρίζονται από Μεσογειακό κλίμα, όπως για παράδειγμα τα νησιά μας, τα νησιά του κεντρικού Αιγαίου, περιοχές της Πελοπονήσσου και αλλού. Τα συστήματα αυτά τα είχε περιγράψει ο Θεόφραστος (σ.σ. Ερέσιος φιλόσοφος της αρχαιότητας) και μάλιστα ο όρος φρύγανα προέρχεται από εκείνον.
Βλέποντας τη χαμηλή βλάστηση, βλέποντας ότι στις περιοχές αυτές δεν υπάρχει κίνηση, δύσκολα μπορεί να φανταστεί κάποιος πόσο πλούσια ποικιλότητα έχουν. Ωστόσο είναι απ’ τα πιο ποικίλα ενδιαιτήματα που υπάρχουν στην Ελλάδα, παρά τις χρήσεις που γίνονται, τις ανθρώπινες παρεμβάσεις και τις βοσκήσεις. Οι φρυγανικές εκτάσεις έχουν πολλά φυτά, έχουν πολλά ζώα στο έδαφος, μικροργανισμοούς και πάρα πολλά έντομα. Όλα αυτά μαζί με κάνουν να νιώθω πάρα πολύ καλά όταν βρίσκομαι στα φρύγανα.
Ποια είναι τα άλλα 2 αντικείμενα που σας αρέσει να μελετάτε;
Το 2ο αντικείμενο που έχω ασχοληθεί συστηματικά είναι οι αναβαθμίδες. Οι αναβαθμίδες ή αλλιώς πεζούλες αποτελούν χαρακτηριστικό τοπίο του Αιγαίου, ένα καταπληκτικό τοπίο, το οποίο βεβαίως δεν το έφτιαξε ο άνθρωπος για να το θαυμάζουμε εμείς σήμερα. Το έφτιαξε διότι σε παλιότερες εποχές υποστήριζε την ίδια τη ζωή. Οι άνθρωποι, όντας απομονωμένοι, έπρεπε να καλλιεργούν στα απώτατα σημεία του νησιωτικού χώρου για να μπορούν να επιζήσουν. Σήμερα όμως τα πράγματα έχουν αλλάξει, γι’ αυτό και έχουν εγκαταλειφθεί οι αναβαθμίδες. Σε προηγούμενες περιόδους οι αναβαθμίδες αποτέλεσαν μια «πράσινη» υποδομή, η οποία απαντούσε στα προβλήματα που μπορούσε να δημιουργήσει η φύση, γι’ αυτό σήμερα, λόγω της κλιματικής αλλαγής, υποστηρίζουμε την επαναλειτουργία τους ως «πράσινης» υποδομής.
Το 3ο αντικείμενο μελέτης, με το οποίο ασχολούμαι από το 1985, είναι οι αλυκές του Αιγαίου.
Και τα 3 αντικείμενα έχουν σχέση με ακραία συστήματα, με πολύ ζέστη, με ξηρασία, με υπερβολική αλατότητα. Στα τοπία αυτά έχει παρέμβει ο άνθρωπος και αποτελούν εν μέρει ανθρωπογενή τοπία. Δηλαδή, στην αρχική δημιουργία της φύσης, παρεμβαίνει ο άνθρωπος, τη διαφοροποιεί φτιάχνοντας χρήσιμα γι’ αυτόν τοπία, τα οποία είναι από τα σημαντικότερα τοπία του Αιγαίου, της Ελλάδος, της Μεσογείου.
Τα φρυγανικά τοπία θεωρούνται υποδεέστερα από τις δασικές εκτάσεις και τη γη υψηλής παραγωγικότητας;
Τα φρυγανικά τοπία είναι χαρακτηριστικά των πιο ξηρών περιοχών, των περιοχών με φτωχό έδαφος, που δεν ήταν ικανές να δημιουργήσουν δάση. Τα τοπία αυτά έχουν χαμηλή βιομάζα, αλλά είναι πολύ πλούσιας ποικιλότητας. Εδώ και 2,7 εκατομμύρια χρόνια, όσο υπάρχει δηλαδή το μεσογειακό κλίμα, έχουμε τοπία με χαμηλούς θαμνώνες που αποτελούν τη φυσική μας προίκα. Οι τόποι των περιοχών με ακραίες συνθήκες έχουν ως φυσική βλάστηση τα φρύγανα και γι’ αυτό όπου γίνεται αποδάσωση με μη αειφορικό τρόπο, όπου υπάρχει υπερβόσκηση, η περιοχή είναι «καταδικασμένη» να μετατραπεί σε φρυγανικό τοπίο. Ωστόσο, είναι λάθος αυτό που υποστηρίζουν οι δασολάγνοι, ότι όπου έχουμε φρύγανα πρέπει να γίνει αναδάσωση. Τα φρύγανα έχουν πολύ μεγάλη φυσική αξία και όπου υπάρχουν πρέπει να τα υποστηρίζουμε, αποφεύγοντας την υπερβολική βόσκηση.
Έχετε ασχοληθεί και με τις μέλισσες…
Έχουμε ασχοληθεί πάρα πολύ με τη «Μελισσοθήκη Αιγαίου». Τα τελευταία 15 χρόνια μελετάμε τη βιοποικιλότητα των μελισσών στα νησιά μας σε συνάφεια, σε σύνδεση με τη χλωρίδα που υπάρχει στο Αιγαίο. Έχουμε ισχυρές ενδείξεις ότι η χλωρίδα ανθοφόρων και οι άγριες μέλισσες έχουν συνεξελιχθεί τα τελευταία 100 εκατομμύρια χρόνια.
Πείτε μας λίγο για τον ρόλο των μελισσών στη ζωή μας;
Πρώτα πρώτα να σημειώσω ότι όταν λέμε μέλισσες εννοούμε όλα τα είδη των μελισσών. Δεν είναι μόνο οι ήμερες μέλισσες. Η ήμερη μέλισσα, αυτή δηλαδή που παράγει το μέλι, είναι ένα από τα είδη που υπάρχουν στην Ελλάδα. Στη Λέσβο έχουμε γύρω στα 550 διαφορετικά είδη, στο Αιγαίο έχουμε γύρω στα 750 συνολικά είδη και σε ολόκληρη την Ελλάδα έχουμε σίγουρα πάνω από 1200, ίσως και 1300 διαφορετικά είδη.
Η επικονίαση είναι μια πολύ σημαντική λειτουργία που προσφέρεται από τις μέλισσες δωρεάν και μάλιστα οι άγριες μέλισσες την προσφέρουν εντελώς δωρεάν. Υπάρχουν είδη που επικονιάζονται κυρίως από άγριες μέλισσες, όπως πολλά φρούτα μας, τα αχλάδια, τα μήλα, τα βερίκοκα κλπ. Επίσης, ο καφές στις τροπικές χώρες επικονιάζεται από τουλάχιστον 100 διαφορετικά είδη μελισσών και χωρίς αυτά, η παραγωγή του καφέ μειώνεται. Γι’ αυτό η τιμή του καφέ είναι σχετικά ακριβή. Γι’ αυτό τα χωράφια του καφέ πρέπει να βρίσκονται κοντά σε περιοχές που ζουν άγριες μέλισσες. Η επικονίαση είναι μια υπηρεσία οικοσυστημική, ένας ανεκτίμητος φυσικός πόρος που προσφέρεται δωρεάν και ίσως γι’ αυτό δεν της δώσαμε τη δέουσα σημασία. Πλέον όμως πολλοί υποστηρίζουν ότι στις Μελέτες Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων πρέπει να υπάρχει εκτίμηση των οικοσυστημικών υπηρεσιών, μεταξύ των οποίων είναι η επικονίαση. Αποδόθηκε στον Αϊνστάιν η φράση ότι αν πεθάνουν οι μέλισσες δεν θα υπάρχει ζωή μετά από 4 χρόνια. Χωρίς επικονίαση, δεν θα υπάρχουν άνθη, δεν θα υπάρχουν καρποί, δεν θα υπάρχει τροφή, δεν θα υπάρχει άνθρωπος.
Υπάρχει μεγάλη ανησυχία στην επιστημονική κοινότητα για την μείωση του πληθυσμού των μελισσών. Έχετε διαπιστώσει ανάλογη μείωση των μελισσών στα νησιά μας;
Είμαστε η μόνη χώρα στην Ευρωπαϊκή Ένωση που δεν γνωρίζουμε πόσα είδη μελισσών έχουμε. Μέχρι πρότινος δεν γνωρίζαμε, τώρα αρχίζουμε να μαθαίνουμε και τα νούμερα που σας είπα νωρίτερα είναι αποτέλεσμα της δικής μας δουλειάς. Συνεπώς, επειδή δεν είχε γίνει μέχρι σήμερα εμπεριστατωμένη και σε βάθος έρευνα, δεν είμαστε σε θέση να γνωρίζουμε αν έχουμε χάσει είδη μελισσών στην Ελλάδα.
Πέρα από τα είδη των μελισσών, ο πληθυσμός των μελισσών, ως σύνολο έχει μειωθεί;
Το ίδιο πράγμα είναι, γιατί για να γνωρίζεις τι πληθυσμό έχεις σε κάθε είδος, πρέπει να ξέρεις τα είδη που έχεις. Δεν είχαμε ποτέ τέτοια γνώση. Εμείς για πρώτη φορά φτιάχνουμε μια βάση πάνω στην οποία θα βασιστεί οποιαδήποτε μελλοντική μελέτη για τα είδη των μελισσών που ενδεχομένως χάθηκαν ή κερδήθηκαν.
Η αλήθεια είναι ότι γνώση παλαιότερων εποχών δεν έχουν πολλά κράτη, παρά μόνο κάποιες χώρες όπως η Βρετανία και η Ολλανδία που διατηρούν χρονοσειρές δεδομένων. Με βάση αυτές τις χρονοσειρές, τεκμηριώθηκε ότι πράγματι χάνονται μέλισσες, άγριες μέλισσες. Επίσης τα τελευταία 15 χρόνια και κυρίως τα τελευταία 10 χρόνια, υπάρχει τεκμηρίωση ότι μειώνονται οι πληθυσμοί των ήμερων μελισσών στις ΗΠΑ. Στην Ευρώπη έχουν παρουσιαστεί περιστατικά μείωσης μελισσών, αλλά προς το παρόν δεν υπάρχει συστηματικό φαινόμενο απώλειας πληθυσμού μελισσών όπως έχει καταγραφεί στις ΗΠΑ.
Σίγουρα υπάρχουν αλλαγές από χρόνο σε χρόνο και κάποια είδη έχουν χαθεί, ωστόσο στην Ελλάδα δεν έχουμε τα απαιτούμενα στοιχεία για την εξαγωγή ασφαλών συμπερασμάτων. Εξ αιτίας της κλιματικής αλλαγής, έχουμε «κερδίσει» σε είδη που έρχονται από το Νότο και έχουμε χάσει είδη που είναι περισσότερο ψυχρόφιλα, τα οποία είτε εξαφανίζονται, είτε ανεβαίνουν προς τα βουνά. Αυτό που γνωρίζουμε με βεβαιότητα είναι η περίπτωση μιας ξυλόκοπας, μιας μεγάλης μαύρης μέλισσας η οποία δεν υπήρχε στην Ελλάδα, υπήρχε στην περιοχή της Αττάλιας στη Νότιο Τουρκία, η οποία εμφανίστηκε στον Πειραιά και στη συνέχεια στη Θεσσαλονίκη. Ζούμε σε μια εποχή αλλαγών, στην οποία συμβάλει και ο άνθρωπος με τις πολλές μετακινήσεις με τις οποίες μεταφέρονται και το φυτικό και το ζωικό υλικό. Συνεπώς στην περίπτωση των μελισσών κάποια ήδη «κερδίζονται» και κάποια άλλα χάνονται. Ωστόσο για τις ήμερες μέλισσες στην Ελλάδα δεν υπάρχουν στοιχεία που τεκμηριώνουν τη μείωση των πληθυσμών τους.
Στις ΗΠΑ γιατί εξαφανίζονται οι μέλισσες;
Τελευταία γίνονται πολλές μελέτες και έχουν αναφερθεί πολλές αιτίες. Ωστόσο στο πολυαιτιακό αυτό φαινόμενο, το σημαντικότερο ρόλο μάλλον παίζει η χρήση φυτοφαρμάκων και συγκεκριμένα των νεο-νικοτινοειδών φαρμάκων. Τα φυτοφάρμακα αυτά είναι συστημικά φάρμακα, μέσα στα οποία βαπτίζονται οι σπόροι των φυτών του εμπορίου. Οι ουσίες αυτές διεισδύουν μέσα στο έμβρυο με συνέπεια να κατανέμονται σε όλο το φυτό από τον κορμό, τα φύλλα μέχρι και τα άνθη, το νέκταρ και τη γύρη και έτσι μεταφέρονται και στις μέλισσες. Τα φυτοφάρμακα αυτά έχουν ονομαστεί έτσι γιατί λειτουργούν όπως η νικοτίνη, η οποία επηρεάζει το κεντρικό νευρικό σύστημα, λίγο πολύ το παραλύει, δίνοντας μια ηρεμία, περιορίζοντας τη δυνατότητα επέμβασης στον εγκέφαλό μας. Έτσι και οι μέλισσες, όταν πάρουν αρκετά μεγάλη δόση από αυτά τα φάρμακα, αρχίζουν να χάνουν την αίσθηση του χρόνου, χάνουν τον προσανατολισμό τους και δεν επιστρέφουν πίσω στην κυψέλη, με συνέπεια στο τέλος της εποχής, οι μελισσοκόμοι να διαπιστώνουν ότι κάποιες κυψέλες έχουν αδειάσει. Στην Ευρώπη εδώ και δύο χρόνια τα νεο-νικοτινοειδή φάρμακα έχουν εγκαταλειφθεί με απόφαση της Ευρωπαϊκής Ένωσης, αλλά στην Αμερική, λόγω των πιέσεων των λόμπυ των αγροχημικών εταιρειών η χρήση τους επιτρέπεται.
Τι γνωρίζουμε για τη βιοποικιλότητα των άγριων μελισσών στο Αιγαίο;
Η βιοποικιλότητα των άγριων μελισσών στο Αιγαίο είναι εκπληκτική. Μελετήσαμε την ποικιλότητα των μελισσών της Λέσβου σε σύγκριση με 5 διαφορετικές περιοχές από τη Σουηδία, την Αγγλία, την Πολωνία, την Γερμανία και τη Γαλλία και τα αποτελέσματα είναι εντυπωσιακά. Χρησιμοποιήσαμε ακριβώς τις ίδιες μεθόδους, τον ίδιο χρόνο συλλογών και διαπιστώσαμε ότι στη Λέσβο έχουμε μέχρι και 10 φορές παραπάνω είδη μελισσών σε σύγκριση με τις υπόλοιπες χώρες. Είπα και προηγουμένως ότι η Λέσβος έχει 550 περίπου είδη μελισσών. Τον ίδιο αριθμό έχει περίπου ολόκληρη η Γερμανία, ενώ η Αγγλία έχει περίπου 220 είδη μελισσών. Καταλαβαίνετε λοιπόν γιατί βιοποικιλότητα μιλάμε… Και αυτό γιατί το Αιγαίο έχει πάρα πολλά άνθη, έχει πολλά νησιά και και σε κάθε νησί έχουμε πολλά ενδημικά είδη, ενώ λόγω της συνεξέλιξης μεταξύ ανθέων και άγριων μελισσών έχουμε ειδογέννεση. Όλα αυτά αυξάνουν την βιοποικιλότητα.
Είμαστε σε έναν χώρο που γειτονεύει με την Ασία, αλλά γειτονεύει και με το Βορρά μέσω της βαλκανικής, οπότε έχουμε διείσδυση και από αυτές τις περιοχές. Επίσης είμαστε σε μια περιοχή στην οποία δεν έχουν χρησιμοποιηθεί καταστροφικές μέθοδοι στην καλλιέργεια, αλλά κυρίως οι παραδοσιακές καλλιέργειες, με το ελαφρύ όργωμα που δίνει δυνατότητες στις μέλισσες και στα ανθοφόρα φυτά. Το 70% των άγριων μελισσών φωλιάζει στο έδαφος και γι’ αυτό χρειάζεται το έδαφος να μην είναι καλυμμένο εντελώς από βλάστηση, αλλά να έχει κενά όπως συμβαίνει στα φρύγανα και όχι βέβαια στις περιοχές με γκαζόν. Το γκαζόν είναι μια αθλιότητα για την βιοποικιλότητά μας, πρώτον γιατί καλύπτει τα πάντα και οι μέλισσες δεν έχουν που να φωλιάσουν και δεύτερον γιατί δεν ανθοφορεί οπότε οι μέλισσες δεν βρίσκουν τροφή. Άλλοι λόγοι που ευνοούν τη μεγάλη βιοποικιλότητα είναι οι διαφορετικές εποχές, οι φυσικές καταστροφές, οι σεισμοί που ανοίγουν το τοπίο, ακόμα και η βόσκηση όταν αυτή γίνεται με μέτρο. Έχουμε κάνει μελέτη πριν από μερικά χρόνια που αποδεικνύει ότι ο άνθρωπος στην περιοχή του Αιγαίου με τον τρόπο που διαχειρίστηκε τη γη έδωσε πολλές δυνατότητες στην βιοποικιλότητα τόσο των φυτών, όσο και των εντόμων και των μελισσών, να διαπρέψει και να γίνει πολύ πλούσια. Τα παραπάνω συνθέτουν ένα τοπίο, το οποίο είναι φτιαγμένο για άνθη και για μέλισσες και αυτό είναι το τοπίο του Αιγαίου.
Σαφέστατα είναι πολύ πλούσια η βιοποικιλότητα στο Αιγαίο. Σκεπτόμενος όμως ανθρωποκεντρικά, θα ήθελα να ρωτήσω ποια είναι η σημασία της για τον άνθρωπο;
Πράγματι μια ανθρωποκεντρική ερώτηση… οπότε Θα αρχίσω και εγώ την απάντησή μου ανθρωποκεντρικά. Πάνω στη βιοποικιλότητα βασίστηκε ο άνθρωπος για να επιβιώσει. Ότι έχει φάει ο άνθρωπος και ότι συνεχίζει να τρώει, με ότι έχει ντυθεί και με ότι ντύνεται σήμερα, ότι χρησιμοποιεί για να ζεσταθεί και να καλυφθεί, όλα αυτά προέρχονται από την βιοποικιλότητα. Θα μου πείτε ότι σήμερα έχουμε φτιάξει τεχνολογία τέτοια, η οποία δημιουργεί υλικά τα οποία προέρχονται από λίγα είδη, όμως στην πραγματικότητα ο άνθρωπος ξαναγυρίζει πίσω. Όλων των ειδών τα φυτοφάρμακα, είτε αυτά είναι ζιζανιοκτόνα, είτε εντομοκτόνα, είναι τεχνικά δημιουργήματα τα οποία καταστρέφουν τη φύση και μειώνουν τη βιοποικιλότητα. Έχει αποδειχθεί και αποδεικνύεται συνεχώς ότι είναι ανίκανα να δώσουν μια τελική λύση στην παραγωγικότητα. Γι’ αυτό επιστρέφουμε σήμερα σε αυτό που ονομάζουμε «βιολογική καταπολέμηση». Τι είναι η «βιολογική καταπολέμηση»; Είναι η χρήση των φυσικών εχθρών για τους εχθρούς της παραγωγής μας. Έτσι λοιπόν, σιγά σιγά, επιστρέφουμε σε αυτά που κάναμε παλιότερα. Αφήνουμε εκτάσεις δίπλα στο χωράφι για να δημιουργείται η ποικιλότητα των εχθρών και των φυτών τα οποία μεταξύ τους συλλειτουργούν ώστε το χωράφι μας να είναι περισσότερο υγιές και να μπορεί να ανταποκριθεί απέναντι στους εχθρούς του, χωρίς τη χρήση αγροχημικών.
Η βιοποικιλότητα λοιπόν είναι πάρα πολύ σημαντική αν θέλουμε να έχουμε παραγωγή τροφής, όχι μόνο για σήμερα, αλλά και για αύριο και για μεθαύριο, με τρόπο βιώσιμο, αειφόρο, χωρίς να καταστρέφουμε τα χωράφια δηλητηριάζοντάς τα με χημικά.
