το παιδικό πρόγραμμα της ΕΡΤ κατά την τετραετία 1982-1985
της Βασιλικής Γιούτση
Γιατί η παιδική τηλεόραση του 80΄;
Η παιδική τηλεόραση της δεκαετίας του ’80, εμφατικά παρούσα στους τηλεοπτικούς δέκτες της γενιάς της «Αλλαγής», είναι ένα από τα αδιαμφισβήτητα αναγνωριστικά της περιόδου, κερδίζοντας επάξια τη θέση του ως ξεχωριστό λήμμα στο –αφιερωμένο στη δεκαετία του ’80– λεξικό των Βαμβακά και Παναγιωτόπουλου που πρωτοκυκλοφόρησε το 2010 από τις εκδόσεις «Επίκεντρο»¹. Έχω όμως την αίσθηση ότι το θέμα έχει πρόσθετο ενδιαφέρον, καθώς εμφανίζει ιδιαίτερα σήμερα μια ανέλπιστη δημοφιλία, συγκριτικά με άλλα σημεία αναφοράς της ίδιας δεκαετίας (ποιος αλήθεια ασχολείται σήμερα με τη «Δυναστεία» ή το «σκάνδαλο Κοσκωτά»;). Αντίθετα, το κεφάλαιο ‘η τηλεόραση των παιδικών μας χρόνων’ τίθεται συχνά στο επίκεντρο διάδρασης των σημερινών σαραντάρηδων (των παιδιών του ’80) στις μεταξύ τους διαδικτυακές συζητήσεις και αναρτήσεις σε φόρουμ. Και είναι νομίζω φυσιολογικό, το να επιθυμεί κανείς να ανασυστήσει οποιαδήποτε εμπειρία μπορεί να τον ξαναστείλει πίσω στο παρελθόν –ακόμη και μέσα από την άχαρη οθόνη του youtube– ανακαλύπτοντας και πάλι, κατά την αναζήτηση των δικών του εικόνων, λέξεων, τραγουδιών που είχε ασυνείδητα απολέσει μέσα στο ταξίδι της ενηλικίωσής του, το νήμα της γενιάς του, πιάνοντάς το έστω από το σημείο που βρίσκεται σήμερα. Όμως στον προβληματισμό που θα εκθέσω εδώ, θα επιχειρήσω για πρώτη φορά να ‘αποδομήσω’ την παιδική τηλεόραση του ’80 εξετάζοντάς την περισσότερο διερευνητικά και μέσα από την οπτική ενός ‘πραγματιστή’ ενήλικα. Να διευκρινίσω, ότι θα εστιάσω στην τετραετία 1982-1985, όχι μόνο για λόγους οικονομίας αλλά γιατί είναι και η ιδεολογικά περισσότερο φορτισμένη κυβερνητική θητεία της δεκαετίας αυτής, μια περίοδος που εξεικονίζει καλύτερα, στις πρώτες εκείνες αποφασιστικές επιλογές της νέας ηγεσίας της χώρας, το πασοκικό σύνθημα της «Αλλαγής». Γι’ αυτό, θα ξεκινήσω εντάσσοντας το θέμα μου μέσα στις εξελίξεις της εποχής που το ανέδειξε. Να ομολογήσω, τέλος, ότι ένας πολύτιμος βοηθός στην αναζήτησή μου στάθηκε το απόκομμα από περιοδικό της εποχής που βρήκα τυχαία στο διαδίκτυο (βλέπε παρακάτω).
Οι παιδικές εκπομπές του 1983 κοινοποιούνται σε αφιέρωμα του περιοδικού «Ραδιοτηλεόραση»
Το παραμύθι «απομυθοποιείται»
Η παιδική τηλεόραση της δεκαετίας του ’80 αποτέλεσε οργανικό κομμάτι της ‘εκσυγχρονιστικής’ πολιτιστικής πολιτικής που φιλοδοξούσε να υλοποιήσει η κυβέρνηση του ΠΑΣΟΚ, όταν ανέλαβε την εξουσία τον Οκτώβριο του 1981. Η νέα ηγεσία θεώρησε πρέπον να αξιοποιήσει και να προμοτάρει την ιδέα της χρησιμότητας του τηλεοπτικού μέσου στη διαδικασία της δια βίου μάθησης, μια αρχή που φαίνεται ότι ασπαζόταν σε κάποιο βαθμό και η προηγούμενη κυβέρνηση (ηχηρό παράδειγμα, η καθιέρωση της «Εκπαιδευτικής τηλεόρασης» από την κυβέρνηση της Νέας Δημοκρατίας στα τέλη της δεκαετίας του ’70). Στην αναζήτηση λοιπόν των κατάλληλων εργαλείων με τα οποία μπορεί να εκπαιδευτεί ο/η πολίτης της προοδευτικής κοινωνίας που οραματιζόταν το ΠΑΣΟΚ, τα παιδιά αντιμετωπίστηκαν ως κοινωνική ομάδα που χρήζει μακροπρόθεσμης και στοχευμένης πολιτικής. Κανένας τηλεοπτικός προγραμματισμός στην Ελλάδα ούτε πριν το ’81 αλλά ούτε και στις επόμενες δεκαετίες (της ιδιωτικής τηλεόρασης) δεν ενήργησε νομίζω τόσο στοχευμένα.
Παιδικά προγράμματα υπήρχαν φυσικά και πριν το 1982. Η ελληνική ραδιοφωνία και τηλεόραση ύστερα από το τέλος της επταετίας της χούντας προσπαθεί να αναγεννηθεί παραδίνοντας ενίοτε στο κοινό κάποια εξαιρετικά δείγματα γραφής. Ένα από αυτά είναι η –προοδευτική για την εποχή της– παιδική ραδιοφωνική σειρά «Εδώ Λιλιπούπολη» από το Τρίτο Πρόγραμμα (1976-1980) υπό την επίβλεψη του Μάνου Χατζιδάκι. Με εξαίρεση όμως τον «Παραμυθά» του Νίκου Πιλάβιου, τη διάσημη εκπομπή ανάγνωσης παραμυθιών με φόντο τα ευφάνταστα σκίτσα που ξετυλίγονται στην τηλεοπτική οθόνη (ξεκίνησε να μεταδίδεται το 1978), δεν υπάρχει διαθέσιμο οπτικοακουστικό υλικό των παιδικών προγραμμάτων της περιόδου 1975-1980, τουλάχιστον στο διαδίκτυο.² Το πρόγραμμα των τελευταίων χρόνων της δεκαετίας του ’70 περιελάμβανε επίσης τα αμερικάνικα σίριαλ «Λάσι» και «Το μικρό σπίτι στο λιβάδι» και, σύμφωνα με πληροφορίες φίλων, μεταγλωττισμένα κινούμενα σχέδια με αρκετή ‘δράση’, όπως το αυστραλέζικο «Παιδί της θάλασσας». Συμπληρωματική προσθήκη ήταν, όπως είπαμε, η «Εκπαιδευτική τηλεόραση».
Πέρα από τον ηθικοπλαστικό και τον ‘αμερικάνικου τύπου’ οικογενειακό χαρακτήρα που είχαν τα παραπάνω σίριαλ, με συστατικά-πασπαρτού με τα οποία μπορούσαν ως εμπορικά προϊόντα να ενταχθούν εύκολα στην τηλεοπτική φιλοσοφία οποιασδήποτε χώρας (αλλά και εποχής –μεταδίδονταν μέχρι και πρόσφατα από την ΕΡΤ), από το παραπάνω πρόγραμμα απουσίαζε μια ‘ταυτότητα’ αλλά και μια διάθεση απαγκίστρωσης του παιδικού τηλεοπτικού προγράμματος από τον αυστηρό δασκαλοκεντρισμό που έπνιγε την παιδική πρωτοβουλία, τον οποίο καλλιεργούσε διαχρονικά το εκπαιδευτικό σύστημα της χώρας μας.
Προγράμματα που δεν ήταν συντονισμένα μεταξύ τους και που δεν διέθεταν τον βαθμό αμεσότητας μέσα από την γραπτή και ζωντανή επικοινωνία πομπού-τηλεθεατή/τριας αλλά και διάδρασης των παιδιών μεταξύ τους, στοιχεία που ανέδειξαν περισσότερο οι παιδικές εκπομπές λίγο αργότερα.
«Ο κήπος με τα αγάλματα»: το πρώτο μοντέρνο σίριαλ εγκαινιάζει τη δεκαετία του κιτς
«Ο κήπος με τα αγάλματα» θεωρείται η πρώτη παιδική παραγωγή της κρατικής τηλεόρασης. Γυρισμένο το καλοκαίρι του 1979,³ το παιδικό αυτό σίριαλ δεν ‘κόπηκε’ από την επέλαση της «Αλλαγής» και μεταδόθηκε για πρώτη φορά τον Ιανουάριο του 1982. Η υπόθεσή της ίσως να ακούγεται σήμερα τετριμμένη και αδιάφορη: μια παρέα παιδιών ανακαλύπτει σε μια παραλία (κάπου στην ελληνική επαρχία) αγάλματα της αρχαϊκής εποχής, Κούρους και Κόρες, και τα αποθέτει «στον κήπο του συμβολαιογράφου», ώστε να τα επισκέπτεται και να παίζει μαζί τους. Η σειρά αξιοποιείται από τους νέους ιθύνοντες γιατί, κατά τη γνώμη μου, προτάσσει ιδανικά το νέο πολιτικό ζητούμενο: τη χειραφετημένη και δρώσα νέα γενιά που είναι κοινωνικά ισότιμη και που εξετάζει διερευνητικά τις κοινωνικοπολιτικές συνθήκες των «μεγάλων». Πέρα όμως από τις όποιες κομματικές σκοπιμότητες θα μπορούσε κανείς να επικαλεστεί προκειμένου να δικαιολογήσει την παρουσία (ή απουσία) του εκάστοτε τηλεοπτικού προϊόντος, δύσκολα μπορεί να αρνηθεί ότι πρόκειται για ένα σίριαλ καλογυρισμένο και υψηλού επιπέδου που αρνείται να υποκύψει στην ανάγκη του εξόφθαλμου διδακτισμού και που ξεχωρίζει για την υψηλή του αισθητική. Με τρόπο αφαιρετικό, και δίχως να αποποιείται μια ηθογραφικού τύπου ενατένιση της πραγματικότητας που βιώνει η ελληνική επαρχία της εποχής, διάχυτη σε κάθε της εικόνα, αναπαριστά χαμηλόφωνα ένα είδος φυσικής, σχεδόν αρχέγονης σχέσης των παιδιών με τα αγάλματα, καθώς ο τηλεοπτικός φακός παρακολουθεί αδιαμεσολάβητα και αποστασιοποιημένα την παράξενη επικοινωνία. Τα παιδιά δεν φλυαρούν και δεν αναπτύσσουν την εξεζητημένα παιδαριώδη συμπεριφορά που εκδηλώνουν οι μικροί ήρωες και ηρωίδες στα σίριαλ που ακολούθησαν. Η διαφορετικότητα (στην παρέα εντάσσονται τσιγγανόπουλα) και το χάσμα των γενεών είναι προβληματισμοί που θίγονται εδώ σιωπηρά, πέρα από τα πιο προφανή μηνύματα όπως η φιλία, η συντροφικότητα αλλά και η σχέση των παιδιών με την ιστορία και την τέχνη. Όλα τα παραπάνω καθιστούν τη σειρά αυτή ξεχωριστή και βαθύτατα μοντέρνα, μια παράταιρη νότα εμπρός στον οδοστρωτήρα της ατομικιστικής και ιδιότυπης μεταμοντέρνας αισθητικής αντίληψης του Νεοέλληνα που αναφύεται στην δεκαετία αυτή.
Η θέση του «παιδικού» στο πρόγραμμα των ενηλίκων (και μια πασοκική ρεβάνς στο πεδίο του τηλεοπτικού σίριαλ)
Για να κατανοήσουμε όμως τη φιλοσοφία του τηλεοπτικού προγράμματος που προοριζόταν για τα παιδιά είναι απαραίτητο να σταθούμε πρώτα στο πρόγραμμα των ενηλίκων που αποτελεί τρόπον τινά μια ‘μικρογραφία’ του.
Από το 1982 κι εξής η νέα κυβέρνηση ζητά μια δημοκρατική, καινοτόμα και ποιοτική κρατική τηλεόραση που θα περικλείει το σύνολο της επικράτειας (με την ανάδειξη της ελληνικής επαρχίας, επαναλαμβάνω) μέσα από προγράμματα που θα εγείρουν προβληματισμούς και που θα είναι κοινωνικά ωφέλιμα. Το πρόγραμμα που ανέλαβε να φέρει σε πέρας την αποκέντρωση της καθημερινής επικαιρότητας ήταν η ζωντανή εκπομπή «Ρεπόρτερς». [Κανείς βέβαια προοδευτικός ιθύνων δεν τολμάει να καινοτομήσει προωθώντας ανάλογες μεταρρυθμίσεις και στα δελτία ειδήσεων και τις πολιτικές εκπομπές (οι οποίες θύμιζαν περισσότερο ακαδημαϊκές διαλέξεις) που ακολουθούσαν παραδοσιακά και διαχρονικά την κυβερνητική γραμμή].
Η ΕΡΤ αναλαμβάνει όμως να σηκώσει κι ένα σημαντικό κομμάτι της πολιτιστικής πολιτικής της νέας κυβέρνησης εστιάζοντας στο κομμάτι της ψυχαγωγίας. Το ΠΑΣΟΚ είναι εδώ και η πολιτική του «σκληρού ροκ» αναταράσσει από νωρίς τα νερά της ελληνικής μικρής οθόνης. Έτσι, τα κοινωνικά δράματα που είχαν στηθεί στα πρότυπα της σαπουνόπερας και οι ανάλαφρες ξενοπουλικές ιστορίες (επιλογές της Νέας Δημοκρατίας) κόβονται με συνοπτικές διαδικασίες (η προβολή του δεύτερου, προγραμματισμένου κύκλου του φωσκολικού σίριαλ «Η κραυγή των λύκων» ακυρώθηκε –το υλικό πουλήθηκε στο εξωτερικό, σήμερα δεν υπάρχει στο αρχείο της ΕΡΤ) ενώ ταυτόχρονα, γυρίζονται νέα σίριαλ που στόχο έχουν να ανασύρουν ‘με ρεαλισμό’ πτυχές από την παραγνωρισμένη ιδεολογική και κοινωνική πορεία του τόπου. Μια σύγκριση ανάμεσα στην βερμπαλιστική «Κραυγή των λύκων» και στα λαϊκά πασοκικά «Λαυρεωτικά» καθώς και το «Μινόρε της αυγής», αναδεικνύει εύγλωττα έναν ‘σοσιαλιστικό ρεβανσισμό’ στο πεδίο του τηλεοπτικού σίριαλ και μαζί, το σοκ των τηλεθεατών που γίνονταν αναγκαστικά μάρτυρες πρωτόγνωρων τηλεοπτικών ακροβατισμών (κωλοτούμπας) της ΕΡΤ. Στην ίδια τροχιά τοποθετήθηκαν η εκπομπή «Κινηματογραφική λέσχη» με προβολή ταινιών που δεν ανήκαν στον εμπορικό κινηματογράφο και το «Θέατρο της Δευτέρας».
Αξίζει να σημειωθεί ότι το κενό που προκλήθηκε από το κόψιμο όλων των σειρών της προηγούμενης κυβέρνησης, και μέχρις ότου γυριστούν τα νέα, πασοκικά σίριαλ, οι ιθύνοντες της ΕΡΤ έκριναν σωστό ότι έπρεπε να καλυφθεί –αποκλειστικά– με τις θαλασσινές περιπέτειες ενός παλαιού γνώριμου και ‘φιλέλληνα’, του Γάλλου εξερευνητή Ζακ Ιβ Κουστώ. Είναι το θρυλικό εκείνο εξάμηνο όπου ελληνική κρατική τηλεόραση αποτίει αγόγγυστα και σε καθημερινή βάση φόρο τιμής στις κρητικές βουτιές του αεικίνητου εξερευνητή στον δρόμο του για την ανεύρεση της χαμένης Ατλαντίδας.
Περνώντας τώρα στο παιδικό πρόγραμμα της περιόδου 1982-1985, θα τολμούσα συνολικά να το χαρακτηρίσω πρωτοπόρο και ηλικιακά εκδημοκρατισμένο. Στηριζόμενο στο μεγαλύτερο κομμάτι του σε δικές του παραγωγές, στοιχειοθετήθηκε σε συνάρτηση με εξειδικευμένους στόχους όπως η κατάκτηση της γνώσης, η καλλιέργεια της συλλογικότητας και της ισότητας, της εξωστρέφειας, της αυτενέργειας, η αδιάλειπτη επαφή του παιδιού με τις τέχνες και τον πολιτισμό. Το κάθε κομμάτι του ήταν ένα επιμελημένο, πολυσχιδές δημιούργημα ενός σταθερού επιτελείου (κατά βάση, του Νίκου Πιλάβιου και της οικογένειας Σοφιανού αλλά και πλήθους άλλων καλλιτεχνών, ηθοποιών, τραγουδιστών και περφόρμερ της εποχής) το οποίο δημιουργούσε αδιάλειπτα μέσα από τα στούντιο της ΕΡΤ. Χορός, τραγούδι, κουκλοθέατρο, σκετσάκια αλλά και γνώση, επιστρατεύονται τηλεοπτικά για τις ανάγκες των ελληνόπουλων. Από αυτά. ξεχωρίζει το «Πατατούφ», το παιδικό μιούζικαλ με την Φάνυ Πολέμη (στο ρόλο του Παφ-Πουφ), τον Ζανό Ντάνια και άλλους ηθοποιούς και κλόουν που ξεκίνησε το 1983 και ολοκληρώθηκε ύστερα από 60 επεισόδια στις αρχές του 1985, ενώ το διαδέχτηκε η μουσική εκπομπή «Φα-σολ-λα» (και πάλι με την Φ. Πολέμη).
Μετά τον «Κήπο με τα αγάλματα» η ΕΡΤ αναλαμβάνει την παραγωγή δύο ακόμη παιδικών σίριαλ, το «Επιχείρηση Ιφιγένεια» και τον «Θησαυρό της Βαγίας» (βασισμένο στο ομώνυμο βιβλίο της Ζωρζ Σαρρή) που προβλήθηκαν μεταξύ του 1983 και του 1984. Και οι δύο ιστορίες διαδραματίζονται και πάλι στην ελληνική επαρχία, ενώ πρωταγωνιστούν ομάδες χειραφετημένων και δυναμικών παιδιών που, μέσα σε πνεύμα ομαδικότητας και ισότητας, αναλαμβάνουν να φέρουν σε πέρας δύσκολες αποστολές (στο πρώτο, τα παιδιά ανακατασκευάζουν και επαναχρησιμοποιούν ένα εγκαταλελειμμένο λεωφορείο και στο δεύτερο, εντοπίζουν και παραδίδουν στους κατόχους τους τις χρυσές λίρες που έκλεψε στα χρόνια της κατοχής κάποιος γερμανός στρατιώτης).
Το παιδικό πρόγραμμα της ΕΡΤ ήταν όμως στο σύνολό του και ηλικιακά εκδημοκρατισμένο. Στους τηλεθεατές/τριες της νηπιακής ηλικίας απευθυνόταν το τηλεοπτικό νηπιαγωγείο «Α-μπε-μπα-μπλομ» με δραστηριότητες και παιχνίδια. Για τα μεγαλύτερα παιδιά, υπήρχαν τα τηλεπαιχνίδια καλλιτεχνίας, εύρεσης λέξεων και πραγματοποίησης ‘αποστολών’ (πάντοτε με καλεσμένους-παιδιά, καθώς και αναγνώσεις επιστολών από κάθε γωνιά της χώρας ώστε να επιτυγχάνεται ένας απαραίτητος βαθμός εξωστρέφειας και διαδραστικότητας) όπως το «Στούντιο Φούσκοι» με κούκλες-γίγαντες, το «Μην το πετάς» που δίδασκε την οικιακή οικονομία μέσα από δημιουργικές τεχνικές ανακύκλωσης άχρηστων αντικειμένων, αλλά και κουκλοθέατρο βασισμένο στην δημιουργική φαντασία συγγραφέων (όπως η «Τενεκεδούπολη» της Ευγενίας Φακίνου). Επιπλέον, οι έφηβοι και έφηβες του γυμνασίου δοκίμαζαν τις γνώσεις τους στις φυσικές επιστήμες στο επιμορφωτικό «Κόκκινοι γίγαντες άσπροι νάνοι».
Στα κινούμενα σχέδια δεσπόζουν οι μεταφορές παιδικών βιβλίων: «Χάιντυ», «Δον Κιχώτης», «Σεβάχ ο θαλασσινός», «Ο γύρος του κόσμου σε 80 ημέρες», «Το θαυμαστό ταξίδι του Νιλς Χόλγκερσον». Για τα μικρότερα παιδιά, προοριζόταν το «Μάγια η μέλισσα», ενώ η σειρά «Γιαπωνέζικα παραμύθια» εισήγαγε στον ασιατικό πολιτισμό μέσω της ηθικοδιδακτικής παραμυθικής αφήγησης. Ο επιμορφωτικός χαρακτήρας του τηλεοπτικού πακέτου αναδείχθηκε εύγλωττα με το προσεγμένο «Μια φορά κι έναν καιρό ήταν ο άνθρωπος» ενώ τα παιδιά ήρθαν σε επαφή και με μια ‘διασκευή’ της ομηρικής Οδύσσειας μέσα από το φουτουριστικό «Οδύσσεια του διαστήματος». Τέλος, η απαραίτητη επαφή με την ελληνική λαϊκή παράδοση συντελέστηκε με τηλεοπτικές παραστάσεις «Καραγκιόζη» από το θέατρο σκιών του Ευγένου Σπαθάρη.
Θα σταθώ ιδιαίτερα στην εκπομπή «Χιλιοποδαρούσα», ένα παιδικό τηλεπεριοδικό το οποίο, όπως αναφέρει δημοσίευμα της εποχής, συγκροτούσε τον «κορμό» του παιδικού προγράμματος του 1983. Η εκπομπή περιελάμβανε μια ευρεία γκάμα μικρότερων θεματικών ενοτήτων που έφερνε τα παιδιά σε επαφή με πρωτότυπες ενασχολήσεις. Οι στήλες «Γράψε την ιστορία» και «Γυρίστε μια ταινία» ωθούσαν στη δημιουργική γραφή και την σκηνοθεσία, το «Θέατρο της πολυκατοικίας» (θεατρικές δημιουργίες παιδιών) απηχούσε το «Θέατρο της Δευτέρας» και η στήλη «Τα νέα μας» περιελάμβανε ‘ζωντανά ρεπορτάζ’ στα πρότυπα των «Ρεπόρτερς». Με τις υπόλοιπες ενότητες έγινε νομίζω ένα πρώτο βήμα προς την υπέρβαση των έμφυλων διαφόρων: στο ίδιο δημοσίευμα, διαβάζουμε ότι η στήλη «Μαγειρέματα» αποτελεί «παρουσίαση απλών συνταγών μαγειρικής για αγόρια και κορίτσια» ενώ, τη στήλη «Μαστορέματα» (που αναφέρεται στα επαγγέλματα) παρουσιάζει μια γυναίκα. Καθεμία από τις παραπάνω ενότητες (τέχνη, χειροτεχνία, οικιακή οικονομία, επάγγελμα, ύπαιθρος, ειδησεογραφία) συνιστούσε κι έναν βαθμό επαφής του παιδιού με την εξωτερική πραγματικότητα. Ο πλουραλισμός και κυρίως η στοχευμένη φιλοσοφία του, αποδεικνύουν ότι ήταν ένα πρόγραμμα που μορφοποιήθηκε νομίζω στα ‘πρότυπα’ του προγράμματος των ενηλίκων. Το σημαντικό πάντως είναι το ότι προτάθηκε με τον τρόπο αυτό μια εναλλακτική μέθοδος μάθησης και κοινωνικοποίησης μέσα από την αυτενέργεια του παιδιού, στοιχείο με το οποίο δεν είχε συμμορφωθεί ακόμη το σχολείο της εποχής.
1985-1989: τα χρόνια της «ενηλικίωσης»;
Στο διάστημα 1982-1985 η έκταση του «παιδικού» στο σύνολο του εβδομαδιαίου τηλεοπτικού προγράμματος, τα χρηματικά ποσά που δαπανήθηκαν για την υλοποίηση του αλλά και η δουλειά που έλαβε χώρα πίσω από αυτό, αποδεικνύουν την έμφαση που δόθηκε στο όλο εγχείρημα. Λίγο αργότερα ωστόσο παρατηρείται ότι το παιδικό πρόγραμμα της ΕΡΤ αλλάζει ρότα, καθώς ‘ο τηλεοπτικός Σοσιαλισμός σε μια Χώρα’ παίρνει το «παιδί της Αλλαγής» από το χέρι και του δείχνει το δρόμο της μαγκντοναλντοποίησης. Για την Π. Γερακοπούλου η μετάβαση αυτή δηλώνεται με σαφήνεια μετά τα μέσα της δεκαετίας:
«Σταδιακά και μέχρι το τέλος της δεκαετίας έγινε σαφές ότι η προσήλωση στην πρόοδο και την κοινωνικοποίηση δεν αρκούσαν για τη συστηματική γαλούχηση του νέου Έλληνα. Το παιδί έπρεπε επίσης να μάθει να απολαμβάνει την αστική ευμάρεια, να την οικειοποιείται και να την ανατροφοδοτεί. Έπρεπε να μάθει να περνάει καλά, να επιθυμεί και να καταναλώνει.»4
Πράγματι, μαζί με κάποιες εγχώριες παραγωγές (που περιελάμβαναν ενίοτε τηλεπαιχνίδια με επιβράβευση-δώρο με αποκορύφωμα την πραγματοποίηση των πιο απαιτητικών παιδικών επιθυμιών μέσα από το «Πες το και θα γίνει») η ΕΡΤ προσφέρει πλέον απλόχερα στο παιδικό κοινό ένα πλήθος ξένων κινουμένων σχεδίων («Ο κόσμος του Ντίσνεϋ», «Ποπάυ», «Τα στρουμφάκια», «Ο αστυνόμος Σαΐνης», «Ο Φρου-φρου», «Ο ροζ πάνθηρας», «Τομ και Τζέρι», «Θάντερκατς») και μαζί, διαθέσιμα τα απαραίτητα εμπορικά υποπροϊόντα τους (τσάντες, κασετίνες, τετράδια, γκοφρέτες, επιτραπέζια παιχνίδια). Έτσι, το παιδί στα μέσα της δεκαετίας συμμετέχει πλέον με ίσους όρους με τους ενήλικες, και με τις ευλογίες του παιδικού προγράμματος της ΕΡΤ, στη νέα «καταναλωτική ψυχαγωγία»5 αλλά και κουλτούρα ξενομανίας (τέκνο της οποίας και ο «Λαλάκης ο Εισαγόμενος») «επιμένοντας» ενίοτε «ελληνικά» (άλλωστε η «Bi-bi-bo» ήταν Ελληνίδα).
Το άλλο βέβαια δεδομένο είναι ότι οι –σαφώς ποιοτικότερες– εγχώριες παραγωγές της ΕΡΤ, δεν μειώνονται αλλά συνυπάρχουν με τα παραπάνω τηλεοπτικά προϊόντα. Μετά το ’85 εντάσσονται η αξιόλογη «Φρουτοπία» του Ευγένιου Τριβιζά, η σειρά με κούκλες που παρωδούσε την σύγχρονη κοινωνική πραγματικότητα μέσα από ένα μωσαϊκό χαρακτήρων ενσαρκωμένων από φρούτα και λαχανικά, δημοφιλής μέχρι σήμερα, τα εκπαιδευτικά «Ο φίλος μας ο Κ.Ο.Κ.» (1987), «Λέξεις» (1987-1988), και οι εκπομπές «Ουράνιο τόξο» (1986-1989) και «Γύρω-γύρω όλοι» (1988) στα πρότυπα των προηγούμενων «Χιλιοποδαρούσα» και «Α μπε-μπα-μπλομ». Θα σταθώ εδώ λιγότερο αυστηρή με την ΕΡΤ και δεν θα περιχαρακώσω την παραμόρφωση του παιδικού προγράμματος μέσα στα όρια της δεκαετίας αυτής και αποκλειστικά στην κρατική τηλεόραση. Στη δεκαετία του ’80 η όποια μετακίνηση ή στροφή της ΕΡΤ στα διεθνή πρότυπα της εμπορικής παιδικής τηλεόρασης είναι ακόμα κάπως δυσδιάκριτη (άλλωστε, συνυπήρχαν θαυμάσια οι ορδές επεισοδίων του «Κόσμου του Ντίσνεϋ» και της σαπουνόπερας «Κάντυ» με την «Χιλιοποδαρούσα» και τη «Φρουτοπία»). Κατά τη γνώμη μου η μεγάλη στροφή στην εμπορικότητα και την κενότητα του παιδικού προγράμματος πραγματοποιείται ή και γίνεται με σαφήνεια αντιληπτή μετά το ’89 με το πέρασμα στην ιδιωτική τηλεόραση (ένα θέμα που αφορά βέβαια και την ελληνική τηλεόραση συνολικά αλλά αυτό είναι κάτι που δεν αγγίζει τον πυρήνα της εργασίας αυτής).
Τίθεται λοιπόν εδώ το ερώτημα: κατά πόσο τα παιδιά του ’80 ενστερνίστηκαν τα πρώτα εκείνα μηνύματα της τηλεοπτικής παιδαγωγικής που επιδίωξε να περάσει, μέσα από την οθόνη του σπιτιού τους, η πρώτη σοσιαλιστική κυβέρνηση του τόπου; Το ίδιο ερώτημα και για το σύνολο των ενηλίκων πομπών/δεκτών της νέας τηλεοπτικής αρχής: σε ποιον βαθμό και οι ίδιοι οι πράσινοι ιθύνοντες της ΕΡΤ αλλά και οι ενήλικες τηλεθεατές της εποχής ήταν τελικά πρόθυμοι να υπερασπιστούν ή να αποδεχτούν το αίτημα της πολιτισμικής μετάβασης της νεοελληνικής κοινωνίας; εάν μάλιστα αναλογιστεί κανείς και το περιστατικό με το live ‘κόψιμο’ της κινηματογραφικής ταινίας του Νίκου Αλευρά «Πέφτουν οι σφαίρες σαν το χαλάζι και ο καλλιτέχνης αναστενάζει» κάποιο προεκλογικό σαββατόβραδο του 1984;
Η σοφία που αποκόμισα
Η περιήγηση μου στον παιδικό κόσμο της δεκαετίας του ’80 με πήγε πίσω σε μια εποχή, η ιδιαιτερότητα της οποίας εγείρει πάντοτε το ενδιαφέρον μου ώστε να γράψω, να στοχαστώ γι’ αυτήν, να προσπαθήσω να την εξηγήσω. Είμαι κι εγώ ένα από τα παιδιά της γενιάς της «Αλλαγής» και δεν το κρύβω ότι πολλές φορές έπιασα τον εαυτό μου να παρατάει το γράψιμο κι απλώς να ονειροπολεί παρακολουθώντας πολύχρωμες, ξεθωριασμένες παιδικές ιστορίες. Φοβάμαι ότι το προσωπικό συναίσθημα μπορεί εύκολα να διολισθήσει στην έρευνα και δεν ξέρω σε πιο βαθμό άφησα το θυμικό να με οδηγήσει στην περίπτωση αυτή. Πιστεύω όμως ότι το παιδικό πρόγραμμα της περιόδου 1982-1985 ικανοποίησε τελικά πολλές κοινωνικές ανάγκες της εποχής και κυρίως, ρίζωσε στις καρδιές –τουλάχιστον– του παιδικού, και όχι μόνο, κοινού.
- Ένας εκτεταμένος οδηγός των προγραμμάτων της ΕΡΤ είναι διαθέσιμος στην ιστοσελίδα: https://www.retrodb.gr/wiki/index.php/%CE%95%CE%A1%CE%A4
- Για το ζήτημα του ‘κοψίματος’ του φιλμ «Πέφτουν οι σφαίρες σαν το χαλάζι», περισσότερες λεπτομέρειες στη συνέντευξη του Ν. Αλευρά στον παρακάτω σύνδεσμο: http://www.andro.gr/empneusi/to-katarameno-film-tis-ert-2-pou-kopike-ston-aera/
¹ Τροφή για σκέψη και πολύτιμος οδηγός για το θέμα αυτό, στάθηκε το κείμενο της Πατρίτσιας Γερακοπούλου με τίτλο «Παιδική τηλεόραση. Από τη διαπλαστική εκπαίδευση στην καταναλωτική ψυχαγωγία» (λήμμα «Παιδική τηλεόραση») από το εν λόγω λεξικό.
² Τα σχόλιά μου γίνονται, κατά συνέπεια, με γνώμονα γνωστές αμερικάνικες σειρές (μεταδόθηκαν μεταγλωττισμένες) αλλά και την εικόνα που αποκόμισα από το περιορισμένο διαδικτυακό υλικό που είχα στη διάθεσή μου. Μια από τις παιδικές εκπομπές στα τέλη της δεκαετίας του ’70 ήταν και «Το μικρό μας τσίρκο» που μεταδόθηκε από την ΕΡΤ το 1977 για την οποία όμως δεν κατάφερα να βρω πληροφορίες.
³ Η πληροφορία αυτή προέρχεται από τον ίδιο τον κ. Νίκο Πιλάβιο (τον τότε «Τμηματάρχη Τμήματος Παιδικών Εκπομπών» της ΕΡΤ1) την οποία εντόπισα μέσα από δικά του σχόλια στην ιστοσελίδα του. Διαθέσιμη στο: http://www.paramithas.gr/
4 Πατρίτσια Γερακοπούλου, λήμμα «Παιδική τηλεόραση» (βλ. και υποσημ. 1)
5 Οπ. π. (βλ. και υποσημ. 1)
Βιβλιογραφία
- Βούη Α., 2009. Η επικαιροποίηση στη Λιλιπούπολη. Πολιτικές προεκτάσεις και διαχρονικότητα μιας θεατρικής ραδιοφωνικής εκπομπής (ανέκδοτη μεταπτυχιακή εργασία). Πανεπιστήμιο Αιγαίου – Σχολή Ανθρωπιστικών Επιστημών. Διαθέσιμο στο: http://hellanicus.lib.aegean.gr/bitstream/handle/11610/13724/file0.pdf
- Βαμβακάς, Β., Παναγιωτόπουλος, Π., επιμ., 2014. Η Ελλάδα στη Δεκαετία του ΄80. Κοινωνικό, Πολιτικό και Πολιτισμικό Λεξικό, Θεσσαλονίκη: Επίκεντρο
- Καραδημητρίου Α., 2016. Η Δημόσια Τηλεόραση στην Ευρώπη; Η περίπτωση της Ελλάδας (ανέκδοτη διδακτορική διατριβή). ΕΚΠΑ – Σχολή Οικονομικών και Πολιτικών Επιστημών. Διαθέσιμο στο: https://pergamos.lib.uoa.gr/uoa/dl/frontend/file/lib/default/data/1328233/theFile
Υπόλοιποι διαδικτυακοί σύνδεσμοι:
- http://archive.ert.gr/52655/
- http://archive.ert.gr/49705/
- http://archive.ert.gr/36092/
- http://archive.ert.gr/36076/
- http://archive.ert.gr/36078/
- http://archive.ert.gr/36073/
- http://archive.ert.gr/36080/
- http://archive.ert.gr/24509/
- http://archive.ert.gr/7360/
- https://www.youtube.com/watch?v=k19FTyUe_xc
- https://www.youtube.com/watch?v=f3fmvoxlhuE
- http://www.ertopen.com/item/8094-30-chronia-patatoyf
