Η τέχνη της Βιβλιοδεσίας στη Χίο

της Δέσποινας Αρμενάκη

Η βιβλιοδεσία είναι η τέχνη που συντηρεί και προστατεύει από τη φθορά του χρόνου το αναπόσπαστο κομμάτι του πολιτισμού μας, το πρώτο μέσο επικοινωνίας, ψυχαγωγίας και μόρφωσης για τον άνθρωπο, το βιβλίο. Η καλλιτεχνική βιβλιοδεσία έρχεται επιπλέον να το ομορφύνει.

Πρόκειται για μια τέχνη πανάρχαια που εξελίχθηκε στα πρώτα χριστιανικά χρόνια με σκοπό τη διατήρηση και την προστασία του γραπτού λόγου. Με την εφεύρεση της τυπογραφίας ξεκινά η βιβλιοδεσία τυπωμένων βιβλίων, κάνοντας την παραγωγή των αντιτύπων ταχύτατη και φθηνότερη. Η ελληνική μοναστηριακή βυζαντινή βιβλιοδεσία αφήνει εποχή και υιοθετείται από Γάλλους βιβλιοδέτες του 16ου αιώνα με την ονομασία «grecquage».

«Στην καλλιτεχνική βιβλιοδεσία φροντίζουμε την προστασία του βιβλίου, καθώς και το ταίριασμα του περιεχομένου με την εμφάνιση του αποδίδοντας έτσι την αξία που του αναλογεί» μας εξηγεί ο Παντελής Κρομμύδας, γιος του Δημήτρη Κρομμύδα, του πρώτου Χιώτη που ασχολήθηκε με την τέχνη αυτή διατηρώντας για χρόνια το εργαστήρι του στο κέντρο της πόλης μας.

Αν και είχε ξεκινήσει να εργάζεται ως ναυτικός, η βιβλιοδεσία τον τράβηξε από τη θάλασσα. Αμέσως μετά από ένα μπάρκο του και φορώντας ακόμα τη ναυτική του στολή, επισκέπτεται τον χιακής καταγωγής Ανδρέα Γαννιάρη- το πρώτο όνομα στην ελληνική βιβλιοδεσία της εποχής- και τον παρακαλεί να τον αφήσει να δουλέψει στο πλευρό του για να μάθει την τέχνη αυτή. Ο Ανδρέας Γαννιάρης ήταν αρχικά δύσπιστος, μη μπορώντας να πιστέψει ότι ένας νέος άγνωστος πραγματικά επιθυμούσε να μάθει μια τέχνη που απαιτούσε τόση υπομονή και πειθαρχία. Ήταν, όμως, θέμα χρόνου για να τον εμπιστευτεί βλέποντας την επιμονή και τη θέλησή του. Έτσι, ο Δημήτρης Κρομμύδας μυείται στην τέχνη της βιβλιοδεσίας και μετά από χρόνια ο γιος του ακολουθεί το αποτύπωμά του παρακολουθώντας τη σχολή βιβλιοδεσίας που ιδρύει ο ίδιος ο Ανδρέας Γαννιάρης και την πλαισιώνει με σπουδαίους δασκάλους όπως ήταν η Φρόσω Γαννιάρη και ο γνωστός χαράκτης Γεώργιος Βαρλάμος, ο οποίος είχε σπουδάσει στο Παρίσι.

Ο Δημήτρης Κρομμύδας επιστρέφει στη Χίο και εγκαινιάζει το εργαστήρι του στη δεκαετία του 80. Στο ξεκίνημα του συνάντησε αρκετές δυσκολίες όντας άγνωστος για τον κόσμο και με μικρή εμπειρία στο επάγγελμα. Καθώς περνούσαν τα χρόνια, κέρδισε την εμπιστοσύνη του κοινού και το εργαστήρι του καθιερώθηκε ως ένα καλλιτεχνικό στέκι όπου συναντιόταν άνθρωποι των τεχνών και των γραμμάτων όπως ο Γιώργος και ο Μίμης Μουτσάτσος, ο Νίκος Φράσκος, ο Αντώνης Τσατσαρώνης, ο Νίκος Μίτσης, ο Γιάννης Βούλγαρης, ο Γιώργος Μαστοράκης, ο Νίκος Πλατής, ο Νίκος Κιουράνης κ.α.

Ο γιος του, Παντελής, συνεχίζει μέχρι σήμερα την παράδοση του πατέρα του στο ζεστό εργαστήρι του στην οδό Αμάντου 26. Ο ίδιος σημειώνει ότι είναι ευτυχές γεγονός ότι στο νησί μας ο κόσμος έχει αναπτύξει μια κουλτούρα δείχνοντας ενδιαφέρον για την τέχνη αυτή, συγκριτικά με τα υπόλοιπα μέρη της Ελλάδας. Στα νησιά του Αιγαίου εργαστήρια που ασχολούνται με την καλλιτεχνική βιβλιοδεσία υπάρχουν σε πολύ λίγα μέρη, όπως στη Χίο, τη Σύρο και την Κρήτη. Είναι αξιοσημείωτο ότι πολλοί συντοπίτες μας αγαπούν την ιστορία του νησιού μας, τους αρέσει να τη διαβάζουν και να κρατούν ζωντανές τις μνήμες Έτσι, εκδηλώνουν ενδιαφέρον για τις χιακές εκδόσεις συλλέγοντας κατά καιρούς έντυπα από εφημερίδες και περιοδικά και φτιάχνοντας τα σε βιβλία. Την έντονη αγάπη των Χιωτών για τα βιβλία του τόπου μας μαρτυρούν και οι ανεβασμένες τιμές τους σε δημοπρασίες συγκριτικά με βιβλία άλλων περιοχών. Tο ενδιαφέρον των Χιωτών για τη βιβλιοδεσία επιβεβαιώνεται από τη λειτουργία εργαστηρίου βιβλιοδεσίας στο Ομήρειο Πνευματικό Κέντρο Δήμου Χίου, στο οποίο ο επίσης γνωστός Χιώτης Βιβλιοδέτης Κώστας Στείρος «μυεί» τους μαθητές του στην τέχνη αυτή.

Η Χίος αποτελεί πηγή έμπνευσης για τα έργα βιβλιοδεσίας του Παντελή Κρομμύδα, μια που προσφέρει ευρεία γκάμα θεματολογίας από την πλούσια πολιτιστική της παράδοση. Έτσι, για παράδειγμα ο Κάμπος της Χίου κυριαρχεί στη δουλειά του, έχοντας δημιουργήσει 15 αντίτυπα του βιβλίου του Λεωνίδα Μυλωνάδη και της Φανής Αναιρούση. «Ο Κάμπος της Χίου» με διαφορετικές τεχνοτροπίες βιβλιοδεσίας. Όπως αναφέρει: «Ένα βιβλιοδετημένο βιβλίο πρέπει να είναι πολύ λιτό. Δεν μπορείς να φτιάξεις ένα πίνακα ζωγραφικής για εξώφυλλο. Είναι σημαντικό να καταφέρεις να εκφράσεις αυτό που θέλεις με όσο πιο απλό τρόπο μπορείς, περισσότερο συμβολικά παρά περιγραφικά. Δυστυχώς, όμως, είναι λίγος ο κόσμος που εκτιμάει την απλότητα». Επιπλέον, μας αναφέρει την ομορφότερη έκδοση που έχει γίνει για το νησί της Χίου η οποία είναι αυτή του μεγάλου περιηγητή Perilla «L’ ile heureuse» (Το ευτυχισμένο νησί) το οποίο έχει μεταφραστεί και εκδοθεί από τη βιβλιοθήκη Κοραή. «Η έκδοση του πρωτότυπου βιβλίου ήταν εντυπωσιακή, πολύ προσεγμένη με όμορφες ελαιογραφίες και προσεγμένο εσωτερικό μέρος».

Η σύγχρονη εποχή φέρνει αλλαγές και εξελίξεις στον τομέα του βιβλίου. «Τα τελευταία χρόνια τα πράγματα για το βιβλίο είναι λίγο περίεργα. Πριν λίγα χρόνια με τη χρήση ψηφιακών μέσων υπήρχε μια τάση να παραγκωνιστεί το βιβλίο, αλλά ευτυχώς, όχι πια. Αντιθέτως, είναι γεγονός ότι σε κάποια πανεπιστήμια και ιδιωτικά σχολεία στο εξωτερικό έχουν οριστεί αυστηροί κανόνες στο θέμα των ψηφιακών μέσων, ώστε να περιοριστεί η αλόγιστη χρήση τους», σημειώνει ο Παντελής Κρομμύδας και προσθέτει: «Έρευνες έχουν δείξει ότι τα παιδιά που διαβάζουν από έντυπα βιβλία, έχουν πιο αναπτυγμένη κρίση και βοηθιούνται στον τρόπο σκέψης τους. Πιστεύω ότι πολύ δύσκολα θα αντικατασταθεί το έντυπο βιβλίο». Στον τομέα της καλλιτεχνικής βιβλιοδεσίας τα πράγματα είναι πιο σταθερά, παρόλο που η βιβλιοδεσία ανέκαθεν ήταν ένα ακριβό «χόμπι». Ιδιαίτερα τώρα με την κρίση θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως ένα είδος πολυτελείας. Αυτό εξηγείται, εφόσον η δουλειά που απαιτείται για να ολοκληρωθεί μια βιβλιοδεσία είναι πολύ χρονοβόρα και κοπιαστική, κάτι που γίνεται φανερό απλά και μόνο βλέποντας τα στάδια βιβλιοδεσίας, τα οποία αναλυτικά μας υπέδειξε ο Παντελής Κρομμύδας.

Μέσα από την περιήγησή μας αυτή στο «ατελιέ του βιβλίου» συνειδητοποιούμε ότι η αξία του κρύβεται όχι μόνο στο περιεχόμενό του αλλά και στη δημιουργία του.

Στάδια Βιβλιοδεσίας

Για να δέσουμε ένα βιβλίο πρέπει να το διαλύσουμε εντελώς στα εξών συνετέθη. Να το κάνουμε δηλαδή φύλλο και φτερό.