Ένα βραδάκι στα μέσα του 2016, ο 36χρονος Daniel Webb, καθώς έτρεχε κατά μήκος της ακτής κοντά στο σπίτι του στο Margate της Βρετανίας, παρατήρησε μια μάζα από φύκια και κομμάτια πλαστικών, κυρίως παλιά παιχνίδια, μπουκάλια και συσκευασίες. Ο Daniel αναρωτήθηκε αν ανάμεσα σε αυτά βρίσκονταν κάποιο από τα πλαστικά που ο ίδιος είχε χρησιμοποιήσει κάποτε στη ζωή του. Απάντηση στο ερώτημα δεν βρήκε, αλλά εκείνο το βράδυ αποφάσισε να ξεκινήσει ένα περίεργο project: Χωρίς να αλλάξει τις καταναλωτικές του συνήθειες, θα συγκέντρωνε σε ένα δωμάτιο όλα τα πλαστικά που θα χρησιμοποιούσε για τις επόμενες 365 μέρες. Ένα χρόνο μετά ο Daniel είχε συγκεντρώσει 4.490 πλαστικά απορρίμματα, 60% των οποίων ήταν συσκευασίες τροφίμων (όχι πλαστικά μπουκάλια νερού, καθώς ο Daniel είχε σταματήσει να αγοράζει εμφιαλωμένο νερό πριν την έναρξη του «πειράματος»). Τόνοι πλαστικών απορριμμάτων ή τόνοι χαμένων πολύτιμων πρώτων υλών, είναι οι 2 όψεις του ίδιου νομίσματος. Ο Daniel μιλώντας στον Gurdian δήλωσε «Παράγουμε και καταναλώνουμε υπερβολικά και η ανακύκλωση δεν είναι η λύση».
Η «επιστροφή στη φύση» είναι η καλύτερη λύση για την διάσωση του πλανήτη γη από τον βουλιμικό δίποδο κάτοικό του, αλλά πόσοι από εμάς είμαστε διατεθειμένοι να θυσιάσουμε τις ανέσεις που προσφέρει ο σύγχρονος τρόπος ζωής; Τα όρια του πλανήτη έχουν προ πολλού ξεπεραστεί, κάθε χρόνο η ημέρα που εξαντλούνται οι φυσικοί πόροι που ο πλανήτης μας μπορεί να παράγει σε ένα έτος επέρχεται όλο και πιο νωρίς. Το παρόν παραγωγικό και καταναλωτικό μοντέλο μας απομακρύνει όλο και περισσότερο από την πολυπόθητη αειφορία.
Μην πετάξεις τίποτα
Έως τώρα, η οικονομία λειτουργούσε κυρίως σύμφωνα με το μοντέλο «παίρνω-φτιάχνω-απορρίπτω» – ένα γραμμικό μοντέλο στο οποίο κάθε προϊόν αναπόφευκτα φτάνει στο «τέλος της ωφέλιμης ζωής» του. Πολύτιμα υλικά χρησιμοποιούνται για την παραγωγή τροφίμων, την κατασκευή υποδομών και κατοικιών, την παραγωγή καταναλωτικών αγαθών ή την παροχή ενέργειας. Όταν τα προϊόντα αυτά καταναλωθούν ή δεν είναι πλέον απαραίτητα, τότε απορρίπτονται. Ωστόσο, η αύξηση του πληθυσμού, αλλά και η μεγέθυνση των καταναλωτικών αναγκών καθιστά τη ζήτηση για σπάνιες πρώτες ύλες μεγαλύτερη από ποτέ και οδηγεί σε υποβάθμιση του περιβάλλοντος.
Η κυκλική οικονομία φιλοδοξεί να αποτελέσει την καλύτερη δυνατή απάντηση στα ζητήματα που προκύπτουν από την αυξανόμενη πίεση για παραγωγή και κατανάλωση των φυσικών πόρων του πλανήτη. Πρόκειται για ένα παραγωγικό και καταναλωτικό μοντέλο που αποσκοπεί στην αύξηση της αποδοτικότητας των πρώτων υλών, μέσω της χρήσης των υλικών για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα, με παράλληλη ελαχιστοποίηση της χρήσης των φυσικών πόρων και της απόρριψης απορριμμάτων στο περιβάλλον.
Απόβλητα; Ποια απόβλητα; Εγώ βλέπω μόνο πρώτες ύλές
Κάθε χρόνο στην ΕΕ, χρησιμοποιούνται σχεδόν 14 τόνοι υλικών ανά άτομο, ενώ κάθε πολίτης της παράγει, κατά μέσο όρο 5 τόνους αποβλήτων ετησίως, εκ των οποίων πάνω από το μισό καταλήγει σε ΧΥΤΑ. Η γραμμική οικονομία, η οποία βασίζεται αποκλειστικά στην εξόρυξη πόρων, δεν αποτελεί πλέον βιώσιμη επιλογή, ενώ και η λύση της ανακύκλωσης δεν μπορεί να ανταποκριθεί στις σύγχρονες απαιτήσεις. Η μετάβαση σε μια κυκλική οικονομία προϋποθέτει σημαντικές αλλαγές στις παραγωγικές και καταναλωτικές συνήθειες και εστίαση στην επαναχρησιμοποίηση, επισκευή, ανανέωση και ανακύκλωση υφιστάμενων υλικών και προϊόντων. Ό,τι προηγουμένως θεωρούνταν απόβλητα, μπορεί να μετατραπεί σε πρώτες ύλη.
Την Τετάρτη 18 Απριλίου, τα μέλη του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου υιοθέτησαν νέους δεσμευτικούς στόχους για την ανακύκλωση των αποβλήτων και τον περιορισμό της υγειονομικής ταφής εντός συγκεκριμένων προθεσμιών. Η Ευρωπαϊκή ‘Ένωση θέτει κοινό στόχο για την ανακύκλωση του 55% τουλάχιστον των αστικών αποβλήτων έως το 2025 (ο στόχος αυτός θα ανέλθει στο 60% έως το 2030 και στο 65% έως το 2035) αλλά και του 65% των απορριμμάτων συσκευασίας έως το 2025 (και 70% έως το 2030), με ξεχωριστούς στόχους για συγκεκριμένες ομάδες υλικών. Θέτει επίσης έναν δεσμευτικό στόχο για τον περιορισμό της υγειονομικής ταφής σε ποσοστό μέχρι 10% των αστικών αποβλήτων μέχρι το 2035.
| Έως το 2025 | Έως το 2030 | |
| Κάθε είδους συσκευασία | 65% | 70% |
| Πλαστικό | 50% | 55% |
| Ξύλο | 25% | 30% |
| Σιδηρούχα μέταλλα | 70% | 80% |
| Αλουμίνιο | 50% | 60% |
| Γυαλί | 70% | 75% |
| Χαρτί και χαρτόνι | 75% | 85% |
Ωστόσο η μετάβαση σε μια κυκλική οικονομία δεν είναι μια εύκολη υπόθεση και απαιτεί τη συμμετοχή και δέσμευση πολλών διαφορετικών ομάδων ανθρώπων. O ρόλος των υπευθύνων χάραξης πολιτικής είναι να παρέχουν τις βασικές προϋποθέσεις, την προβλεψιμότητα και την αυτοπεποίθηση στις επιχειρήσεις, να ενισχύουν το ρόλο των καταναλωτών και να ορίζουν πώς οι πολίτες μπορούν να εξασφαλίσουν τα οφέλη των αλλαγών που πραγματοποιούνται. Ο επιχειρηματικός κόσμος οφείλει να επανασχεδιάσει ολόκληρες αλυσίδες προσφοράς, με σκοπό την αποδοτικότητα των πόρων και την κυκλικότητα. Μια τέτοια συστημική μετάβαση, μπορεί να υποστηρίζεται από τις τεχνολογικές εξελίξεις, αλλά δεν θα προχωρήσει χωρίς την απαιτούμενη κοινωνική αλλαγή.
Σχεδιασμός μιας κυκλικής οικονομίας
Στο παρελθόν, η σύντομη διάρκεια ζωής των προϊόντων αποτελούσε βασική προσέγγιση πολλών εταιριών, οι οποίες προωθούσαν την τακτική των συχνών αναβαθμίσεων και «απαραίτητων» τελευταίων τεχνολογιών. Σήμερα, ο επιχειρηματικός κόσμος οφείλει να αλλάξει κατεύθυνση και να στραφεί προς τις ευκαιρίες που προσφέρει η κυκλικότητα των υλικών και η δημιουργία ανταγωνιστικών προϊόντων που θα διαρκούν πολύ περισσότερο. Αυτοκίνητα, υπολογιστές, οικιακές συσκευές, συσκευασίες και πολλά άλλα προϊόντα μπορούν να σχεδιαστούν με γνώμονα την ανθεκτικότητα, την επαναχρησιμοποίηση, την επισκευή, την ανακατασκευή και την ανακύκλωση. Η ενίσχυση της συνεργασίας εντός και μεταξύ εφοδιαστικής αλυσίδας μπορεί να μειώσει τόσο τα κόστη όσο και τα απόβλητα. Ένα πολύ καλό παράδειγμα κυκλικής οικονομίας με προφανή οικονομικά και περιβαλλοντικά οφέλη είναι η θέρμανση του Ιωνικού Κολυμβητηρίου από τον παρεχόμενο ατμό του εργοστασίου της ΔΕΗ.
Αειφόρες καταναλωτικές επιλογές και προκλήσεις για όλους μας
Οι επιλογές κατανάλωσης που είναι αειφόρες πρέπει να γίνουν ευκολότερες – πιο προσβάσιμες, ελκυστικές και οικονομικές – για όλους τους καταναλωτές με στόχο την μετάβαση του τρόπου σκέψης -από «καταναλωτής» σε «χρήστης», από «ιδιοκτήτης» σε «συμμέτοχος» και δημιουργία μεγαλύτερης ζήτησης για υπηρεσίες που συνδέονται με τη μίσθωση, την κοινή χρήση, την ανταλλαγή, την επισκευή και τη ανακατασκευή προϊόντων.
Η μετάβαση προς την κυκλική οικονομία υποστηρίζεται πλέον από ολοένα και μεγαλύτερο αριθμό πολιτικών και πρωτοβουλιών. Μία πρόσφατη δημοσκόπηση του Ευρωβαρόμετρου αποκάλυψε ότι σημαντική πλειοψηφία των πολιτών πιστεύει ότι ο αντίκτυπος της πιο αποδοτικής χρήσης των πόρων θα είχε θετικές επιπτώσεις στην ποιότητα ζωής στη χώρα τους (86%), στην οικονομική ανάπτυξη (80%), καθώς και στις ευκαιρίες απασχόλησης (78%). Επιπλέον, βλέπουν τη μείωση και την ανακύκλωση αποβλήτων, τόσο στο σπίτι (51%) όσο και στη βιομηχανία και τον κατασκευαστικό κλάδο (51%), ως τον σημαντικότερο τρόπο ενίσχυσης της αποδοτικής χρήσης των πόρων.
Παρόλα αυτά, συνεχίζουν να υφίστανται συγκεκριμένα πολιτικά, κοινωνικά, οικονομικά και τεχνολογικά εμπόδια στην ευρύτερη υλοποίηση της αναγκαίας μετάβασης στην κυκλική οικονομία. Οι περισσότερες εταιρίες στερούνται της ευαισθητοποίησης, γνώσης ή ικανότητας που απαιτείται για την αναζήτηση κυκλικών οικονομικών λύσεων. Η πολιτική ώθηση για τη μετάβαση σε μια κυκλική οικονομία δεν είναι αρκετά ισχυρή και συνεπής. Τα υφιστάμενα συστήματα, οι υποδομές, τα επιχειρηματικά μοντέλα και η τεχνολογία συχνά «κλειδώνουν» την οικονομία σε ένα γραμμικό μοντέλο. Οι τιμές δεν αντανακλούν το πραγματικό κόστος της χρήσης πόρων και ενέργειας για την κοινωνία. Η ζήτηση για αειφόρα προϊόντα και υπηρεσίες παραμένει χαμηλή, γιατί προϋποθέτει αλλαγή στην καταναλωτική συμπεριφορά.
Θα μπορέσουμε να κάνουμε έγκαιρα την μετάβαση στο νέο παραγωγικό και καταναλωτικό μοντέλο που επιτρέπει τη χρήση των υλικών για πολύ μεγαλύτερο χρόνο με παράλληλη ελαχιστοποίηση της χρήσης φυσικών πόρων; Αυτές τις μέρες γράφτηκε στον τύπο ότι η Ελλάδα ανακυκλώνει λιγότερο από το 20% των αποβλήτων της, ενώ το 45-47% του περιεχομένου των μπλε κάδων καταλήγει στους ΧΥΤΑ επειδή είναι κοινά σκουπίδια ή υλικά που δεν ανακυκλώνονται!