του Βαγγέλη Χαρίτου
Η εκλογή του Λεωνή Καλβοκορέση στο αξίωμα του δημάρχου Χίου το 1929, συνδέθηκε με προσπάθειες εκσυγχρονισμού της πόλης. Το ίδιο κλίμα επικρατούσε και στις άλλες πόλεις των “Νέων Χωρών” όπου οι δημοτικές αρχές προωθούσαν την απαλλαγή των πόλεων από την ανατολίτικη όψη και τον εξευρωπαϊσμό αυτών, με διατήρηση όμως των σημαντικών Οθωμανικών μνημείων (πχ Τζαμιών λουτρών, κρηνών). Για το σκοπό αυτό ο Καλβοκορέσης πραγματοποίησε σειρά ταξιδιών σε πόλεις της Ελλάδος και του εξωτερικού για να ενημερωθεί από τους ομολόγους του και να παρατηρήσει τις επεμβάσεις που πραγματοποιούσαν στον πολεοδομικό ιστό του κέντρου των πόλεων. Μετά την ολοκλήρωση των ταξιδιών του ανέθεσε το Σεπτέμβριο του 1935 στο νεαρό τότε αρχιτέκτονα Ιωάννη Δεσποτόπουλο, να σχεδιάσει το νέο διοικητικό κέντρο της πόλης και το δημοτικό συμβούλιο Χίου ενέκρινε δαπάνη τριάντα χιλιάδων δραχμών.
Ο Ιωάννης Δεσποτόπουλος γεννήθηκε στη Σμύρνη στις 7 Ιανουαρίου 1903. Σύντομα πέρασε στη Χίο, όπου και ολοκλήρωσε τις εγκύκλιες σπουδές. Έπειτα πήγε στη Γερμανία το 1924 όπου σπούδασε στο διάσημο Bauhaus κι έπειτα στο Πανεπιστήμιο του Αννόβερο απ’ όπου αποφοίτησε. Εργάστηκε στο Βερολίνο και το 1930 επέστρεψε στην Ελλάδα. Το διάστημα αυτό έγραψε πολλά άρθρα υπερασπιζόμενος τη μοντέρνα αρχιτεκτονική. Συμμετείχε στο πρόγραμμα ανεγέρσεως σχολικών κτιρίων (Γραφείο σχεδιάσεως νέων σχολικών κτιρίων του Υπουργείου Παιδείας) της κυβέρνησης Βενιζέλου, όπου θήτευσαν σπουδαίοι αρχιτέκτονες, όπως οι Πάτροκλος Καραντινός, Κυριακούλης Παναγιωτάκος οι χιώτικης καταγωγής Δημήτριος Πικιώνης και Γεώργιος Πάντζαρης. Ο γάμος του με τη Χιώτισσα Μαρία Στάγκαλα ενίσχυσε ακόμα περισσότερο τους δεσμούς του με τη Χίο. Το 1943 εξελέγη καθηγητής του ΕΜΠ για να απολυθεί το 1946 λόγω πολιτικών πεποιθήσεων. Επέστρεψε στη Γερμανία όπου δίδαξε στο Πανεπιστήμιο του Μονάχου κι έπειτα στο Βερολίνο ως Ακαδημαϊκός. Το 1961 επανεκλέγη καθηγητής στο Εθνικό Μετσόβειο Πολυτεχνείο μέχρι τη συνταξιοδότησή του το 1968. Πέθανε την 1η Οκτωβρίου 1992 στην Αθήνα. Στο έργο του κυριαρχούν οι μελέτες υγειονομικών ιδρυμάτων, όπως των σανατορίων “Σωτηρία” στην Αθήνα και Τριπόλεως, του κτιρίου του Ερυθρού Σταυρού Αθηνών (δεν σώζεται) και σχολικών κτιρίων. Μεταπολεμικά ιδιαίτερη θέση κατέχει η μελέτη του για το πνευματικό κέντρο Αθηνών. Από τη μελέτη αυτή κατασκευάστηκε μόνο το Ωδείο Αθηνών.
Με την ολοκλήρωση της απαιτούμενης μελέτης από τον Δεσποτόπουλο, παρουσιάστηκε από τον ίδιο στο δημοτικό συμβούλιο Χίου η μορφή του κέντρου της πόλης, η οποία εγκρίθηκε-με μερικές ίσως τροποποιήσεις. Περιελάμβανε τη διαμόρφωση της πλατείας Βουνακίου, τη δημιουργία και διαμόρφωση του δημοτικού κήπου και την ανέγερση περιμετρικά της πλατείας δημόσιων και δημοτικών κτιρίων. Παράλληλα φρόντιζε στη διάσωση και ανάδειξη των μνημείων, δηλαδή του ερειπωμένου ναού Αγίου Βασιλείου Πετροκοκκίνων , του Τεμένους Μετζητιέ, των συνοδών κτισμάτων του, καθώς και των δυο κρηνών Μελέκ Πασά και Αβδούλ Χαμίτ. Επί της πλατείας τοποθετούσε το δημοτικό κινηματοθέατρο (550-650 θέσεων), ώστε να προβάλλεται η μνημειακότητα του. Στη νότια πλευρά της πλατείας, όπου σήμερα η Νομαρχία και το Ομήρειο τοποθετούσε τα δημοτικά κτίρια, δηλαδή το δημαρχείο, τα λουτρά και το υγειονομείο, ενώ στη βόρεια (στη θέση των σημερινών δημαρχείου, παλιάς πυροσβεστικής και ΟΤΕ) τα δημόσια κτίρια: Νομαρχία, Ταχυδρομείο, Τηλεγραφείο, Δικαστήρια και αστυνομία καθώς και το κτίριο καταστημάτων και γραφείων. Εκατέρωθεν της γέφυρας της Porta Maggiore τα δημοτικά παραπήγματα, ενώ μέχρι σχεδόν το Επάνω Πορτέλλο κτίρια καταστημάτων. Εκατέρωθεν του τζαμιού Μετζιτιέ τα κτίρια των καταστημάτων-δημοτικών οπωροπωλείων και καφενείου-γραφείων. Για να υλοποιηθεί ο σχεδιασμός των Καλβοκορέση-Δεσποτόπουλου, το δημοτικό συμβούλιο ενέκρινε τη σύναψη δανείου ύψους τεσσάρων εκατομμυρίων δραχμών για την εκτέλεση των έργων της πλατείας. Το Φεβρουάριο του 1938 αποφασίστηκε η σύναψη δανείου 2,5 εκατομμυρίων δραχμών μεταξύ δήμου Χίου και Ταχυδρομικού Ταμιευτηρίου, για τα έργα της πλατείας, ξεκινώντας με εκείνα που ήταν άμεσης προτεραιότητας και θα έφερναν έσοδα στα ταμεία του δήμου. Το Νοέμβριο ξεκίνησε η εκκένωση των προς κατεδάφιση κτιρίων και η μετεγκατάστασή τους σε παραπήγματα επί της πλατείας, έναντι της εισόδου του κάστρου. Ανάδοχος για το έργο της διαμόρφωσης του κήπου και της πλατείας ανεδείχθη ο Κ. Φραγκιάδης, ενώ στη δημοπρασία του Ιανουαρίου του 1939 για τη κατασκευή του κτιρίου των Λουτρών-που αποτελούσε αίτημα διαρκείας της κοινωνίας της Χίου- και των δημοτικών καταστημάτων-δημοτικών οπωρόπωλείων, αναδείχθηκε ο Β. Χανιώτης. Κατά την εκσκαφή των θεμελίων, εντοπίστηκαν-σύμφωνα με τα δημοσιεύματα στον τοπικό τύπο της εποχής,- θεμέλια αρχαίων ναών σε μεγάλο βάθος και αποφασίστηκε η συνέχιση των εργασιών. Δυστυχώς η κήρυξη του πολέμου από την Ιταλία τον Οκτώβριο του 1940, οδήγησε στη διακοπή των εργασιών, με αποτέλεσμα τα έργα να μείνουν ημιτελή. Τα δυο κτίρια και η μορφή του κήπου και της πλατείας ολοκληρώθηκαν τη δεκαετία του 50, ενώ ο λοιπός σχεδιασμός του διοικητικού κέντρου ματαιώθηκε οριστικά. Παρέμειναν σε χρήση κτίρια που είχαν οικοδομήσει οι Οθωμανοί (πχ το “κονάκι” ως νομαρχία μέχρι τη πυρκαγιά του 1949 και οι στρατώνες πεζικού ως δημοτικό κατάστημα κι έπειτα πυροσβεστική) και σταδιακά προστέθηκαν νέα με διαφορετικά χαρακτηριστικά με αποτέλεσμα τη διασπασμένο μορφολογικά κέντρο της πόλης (δημαρχείο, παλιά και νέα νομαρχία, κτίριο ΟΤΕ, Ομήρειο), με αποτέλεσμα να χαθεί η ευκαιρία για την πόλη μας να αποκτήσει ένα μνημειακό διοικητικό κέντρο.
Δημοτικά Λουτρά
Το κτίριο των δημοτικών λουτρών (σήμ Πινακοθήκη) βρίσκεται πίσω από το κτίριο της περιφερειακής ενότητας Χίου (πρώην νομαρχίας) και καλύπτει ένα οικοδομικό τετράγωνο που περιβάλλεται από τις οδούς Συγγρού, Γλαύκου, Βλατταριάς και Ξυλά. Είναι ένα ορθογώνιο επίμηκες κτίριο, που αποτελείται από δύο άνισους όγκους. Ο πρώτος είναι ψηλότερος και μικρότερος, καλυπτόμενος από καμπύλη στέγη με κεραμίδια, ενώ ο δεύτερος, μεγαλύτερος και επιπεδόστεγος. Οι εξωτερικοί τοίχοι είναι κατασκευασμένοι από ορθογώνιους δόμους θυμιανούσικης πέτρας. Εμφανείς είναι οι επιρροές από τα Οθωμανικά λουτρά και γενικότερα την ισλαμική αρχιτεκτονική, όπως στη μορφή των φεγγιτών. Επί της οδού Συγγρού υπάρχει εσοχή, με περίτεχνο πλαίσιο και δύο κίονες, όπου ανοίγεται η κεντρική είσοδος. Δευτερεύουσα είσοδος υπάρχει επί της οδού Ξυλά. Σε σύγκριση με τα σχέδια Δεσποτόπουλου παρουσιάζει κάποιες διαφοροποιήσεις που είναι άγνωστο αν πραγματοποιήθηκαν από τον ίδιο τον αρχιτέκτονα ή όχι. Πάνω από την είσοδο, μαρμάρινη επιγραφή μνημονεύει εκείνους που χρηματοδότησαν το έργο, δηλαδή το δήμο Χίου, το Γεώργιο Χωρέμη και τους εν Μ. Βρετανία Χίους, προεδρεύοντος του Φιλίππου Αργέντη. Αξίζει να σημειωθεί πως ο Φίλιππος Αργέντης χορήγησε τη κατασκευή των υδραυλικών συστημάτων. Χαμηλότερα αναφέρεται το έτος θεμελίωσης (1939) με το όνομα του δημάρχου Λεωνή Καλβοκορέση και αποπερατώσεως (1954) με εκείνο του δημάρχου Παντελή Πατελίδα. Η χρήση του κτιρίου ως δημοτικών λουτρών διήρκεσε ως τα μέσα της δεκαετίας του ’70 όταν και εγκαταλείφθηκε. Το 1984 αποφασίστηκε η επισκευή του κτιρίου και η στέγαση σε αυτό της δημοτικής πινακοθήκης. Τα εγκαίνια της έκθεσης της πινακοθήκης στο κτίριο των λουτρών πραγματοποιήθηκε το 1994. Το κτίριο έχει κηρυχθεί διατηρητέο μνημείο από το υπουργείο πολιτισμού.( Απόφαση Κήρυξης: ΥΑ ΥΠΠΕ/1868/51007/24-8-1979 – ΦΕΚ 764/Β/7-9-1979).
Κτίριο δημοτικών καταστημάτων
Το κτίριο των δημοτικών καταστημάτων – οπωροπωλείων, περιβάλλεται από τις οδούς Κανάρη, 11ης Νοεμβρίου και Βουπάλου. Στην αρχική του μορφή ήταν ισόγειο και σε κάτοψη είχε τη μορφή ενός ασύμμετρου Τ (ταυ). Στο οριζόντιο στοιχείο στεγάζονταν καταστήματα, ενώ στο κάθετο τα οπωροπωλεία. Η πρόσοψη επί της οδού Κανάρη και μέρος των επιφανειών των παρόδων των καταστημάτων, έχει κατασκευαστεί με χιώτικο μάρμαρο από το Λατόμι. Τις εξωτερικές επιφάνειες των οπωροπωλείων κάλυπτε αρτιφισιέλ τεφρού χρώματος. Γείσο περιέτρεχε το κτίριο, ενώ η στέγη των οπωροπωλείων ήταν δίρριχτη από οπλισμένο σκυρόδεμα. Το 1970 προστέθηκε πάνω από τα καταστήματα της οδού Κανάρη όροφος, ενώ την ίδια περίπου εποχή, στους χώρους των περισσοτέρων οπωροπωλείων στεγάστηκαν ιχθυοπωλεία που μεταφέρθηκαν εκεί από τη παλιά εσωτερική ιχθυαγορά (Μπαλουχανά) και σταδιακά ο χαρακτήρας του αλλοιώθηκε με τη στέγαση παντός είδους καταστημάτων. Η σημερινή εικόνα της όψης της Κανάρη είναι ικανοποιητική, πράγμα που δεν συμβαίνει με τα καταστήματα των παρόδων, αφού οι ενοικιαστές τα έχουν επεκτείνει με διάφορες κατασκευές. Αν και έργο ενός από τους σπουδαιότερους Έλληνες αρχιτέκτονες είναι παραγνωρισμένο από τη τοπική κοινωνία και δεν έχει κηρυχθεί διατηρητέο από τις αρμόδιες υπηρεσίες.
Παναγία Μαγαζιώτισσα
Το έργο της διαμόρφωσης του δημοτικού κήπου, της πλατείας και του διοικητικού κέντρου της πόλης δεν ήταν η πρώτη επαφή του Ιωάννη Δεσποτόπουλου -ως αρχιτέκτονα-με την πόλη όπου πέρασε τα παιδικά και εφηβικά του χρόνια. Προηγήθηκε, η μελέτη για την Παναγία Μαγαζιώτισσα το 1924, χρονιά που βρισκόταν ακόμα στη Γερμανία. Ο παλιός ναός, αφιερωμένος στη Κοίμηση της Θεοτόκου, περιβαλλόταν από τον κήπο της οικίας Ράλλη και κατέρρευσε στο σεισμό του 1881. Τη φροντίδα του ναού είχαν αναλάβει-άγνωστο από ποια εποχή- οι καταστηματάρχες της Απλωταριάς, με αποτέλεσμα να λάβει το προσωνύμιο Μαγαζιώτισσα. Ο Δεσποτόπουλος σχεδίασε έναν συνεπτυγμένο σταυροειδή ναό με κυλινδρικό τρούλο και βυζαντινά χαρακτηριστικά όπως η μορφή του τρούλου και των ανοιγμάτων. Οι εργασίες της ανέγερσης του ναού ξεκίνησαν το 1927, όπως συμπεραίνεται από επιστολή του Δεσποτόπουλου προς το Λεωνή Καλβοκορέση, (15 Απριλίου 1927) στην οποία ο αρχιτέκτονας εξέφραζε την αγωνία του για τη μη πιστή εφαρμογή των σχεδίων του για τη Μαγαζιώτισσα. Αιτία στάθηκε η χρήση συμπαγών οπτόπλιθων (ψημένα τούβλα) από τα Κεραμεία Μίχαλου που θα παρέμεναν ανεπίχριστα. Στην επιστολή ο Δεσποτόπουλος τόνιζε: “ Μια εκκλησία έχει αισθητικό σκοπό. Δεν είναι φάμπρικα ούτε στρατών.[…] Σας συμβουλεύω να γίνει αυτό που υποδεικνύω στα σχέδια.
Παρατηρώντας σήμερα τη Μαγαζιώτισσα, γίνεται αντιληπτό πως δεν εισακούστηκαν οι υποδείξεις του αρχιτέκτονα, αφού ο ναός είναι ανεπίχριστος με αποτέλεσμα να διακρίνονται τα τούβλα των Κεραμείων Χίου. Σε παλαιότερη φωτογραφία ο ναός ήταν καλυμμένος με “ξυστά” που και πάλι δεν συμφωνούσαν με το πνεύμα του αρχιτέκτονα. Η σύγκριση του ναού με τα δημοσιευμένα σχέδια του Δεσποτόπουλου καταδεικνύει ακόμα ένα στοιχείο ανακολουθίας: Η πρόσοψη είναι εντελώς διαφορετική από εκείνη που σχεδίασε ο Δεσποτόπουλος. Παραμένει άγνωστο αν οι τροποποιήσεις αυτές έγιναν από τον Δεσποτόπουλο ή από κάποιον άλλο αρχιτέκτονα ή μηχανικό. Αν και σήμερα θα ξένιζε η επέμβαση άλλου αρχιτέκτονα ή μηχανικού, αποτελούσε συνήθη πρακτική στο Μεσοπόλεμο κατά τη διάρκεια της κατασκευής ενός κτιρίου. Πάντως η γενική μορφή του τρούλου και της εισόδου με το ανώφλι και το τόξο, συμφωνούν με τα σχέδια του Δεσποτόπουλου. Πιστότερες στα σχέδια του αρχιτέκτονα είναι οι μακριές πλευρές και η μορφή του τρούλου, αν και δε λείπουν και εδώ οι διαφοροποιήσεις. Στο εσωτερικό του ναού τα δίχρωμα (υπόλευκα και καστανά) πλακίδια που σχηματίζουν έναν αφαιρετικό δικέφαλο αετό, ίσως να αποτελούν εφαρμογή του σχεδίου του αρχιτέκτονα. Δεν ισχύει το ίδιο για το μπαρόκ τέμπλο που παραμένει ξένο προς το λιτό εσωτερικό του. Η τοιχογράφηση του ναού περιορίζεται στο ημισφαίριο του τρούλου (Παντοκράτορα) και στα σφαιρικά τρίγωνα που τον στηρίζουν (Ευαγγελιστές). Η μορφή του Παντοκράτορα-αρκετά παλαιά- αντιγράφει τον Παντοκράτορα του καθολικού της Μονής Δαφνίου Αττικής. Ίσως η κάλυψη των εξωτερικών επιφανειών με κονίαμα και ο χρωματισμός σύμφωνα με τη πρόταση του αρχιτέκτονα, να βελτίωνε την εικόνα του ναού.
Βοηθήματα
- Μακριδάκη Γιάννη, Τετράδια μνήμης Χίος 1937, 1938, 1939, 1940 εκδόσεις Πελινναίο
- Μονιούδη-Γαβαλά Δώρα, Πόλη της Χίου 1830-1940 Αθήνα 2004
- Φεσσά-Εμμανουήλ Ελένη, Μαρμαράς Εμμανουήλ 12 Έλληνες αρχιτέκτονες του Μεσοπολέμου Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης Ηράκλειο 2005
