Οι αρχές δημοσιεύθηκαν στο 31ο τεύχος του ηλεκτρονικού περιοδικού Εύπλοια του Δικτύου Οικολογικών Οργανώσεων Αιγαίου
Η πολυνησία του Αιγαίου
Τα ανθρωπογενή συστήματα του νησιωτικού πολιτισμού λειτούργησαν σταθερά και δημιουργικά επί πολλές χιλιετίες. Την αξία του νησιού μας (είτε γεννηθήκαμε σ’ αυτό, είτε το επιλέξαμε για να ζήσουμε, νησί μας είναι) δεν τη δημιούργησε η φύση από μόνη της αλλά και οι άνθρωποι σε συνεργασία μαζί της. Οι αναβαθμίδες (πεζούλες) που συγκρατούν το πολύτιμο χώμα, οι καλλιέργειες, η αρμονική αρχιτεκτονική, η ήπια διαχείριση των υδατικών πόρων, οι κήποι, όλα δηλώνουν την ισορροπημένη συνύπαρξη ανθρώπου και φύσης μέσα στους αιώνες. Σήμερα όμως η ισορροπία αυτή διαταράσσεται από μιαν «άγρια ανάπτυξη» που δεν έχει αρχή και τέλος. Αν και διενεργείται στο όνομα της ευημερίας, καταστρέφει τη βάση της ευημερίας αυτής, και, ακόμη χειρότερα, απειλεί την υγεία και αυτή τη ζωή των κατοίκων του νησιού.
Η φέρουσα ικανότητα
Όλοι οι σχεδιασμοί και οι δραστηριότητές μας πρέπει να εκπορεύονται και να υπόκεινται στην αρχή της Φέρουσας Ικανότητας, πόσο περισσότερο στα νησιά που έχουν συγκεκριμένα όρια και απαραβίαστη φέρουσα ικανότητα η οποία πρέπει να προσδιορίζεται αντικειμενικά με βασικά κριτήρια την αντοχή των οικοσυστημάτων τους και τις εγχώριες πηγές ενέργειας και νερού. Η παραβίαση της φέρουσας ικανότητας με την καταστροφή του φυσικού κεφαλαίου και των οικοσυστημάτων, την εγκατάλειψη της πρωτογενούς παραγωγής και τη στροφή στην άγρια και χωρίς όρια ανάπτυξη, οδηγεί εύκολα στην αποσταθεροποίηση και την καταστροφή.
Οι παραδοσιακοί οικισμοί
Οι χρήζοντας ειδικής κρατικής προστασίας οικισμοί, που είναι ιστορικά Διατηρητέα Μνημεία, καθημερινά υποβαθμίζονται και καταστρέφονται από επεμβάσεις και αλλοιώσεις ξένες προς την ιστορική συνέχεια του αιγαιοπελαγίτικου τοπίου. Για το λόγο αυτό πρέπει να αποκτήσουν την αναγκαία προστασία και φύλαξη που επιβάλλεται. Δεν αρκεί ένα γενικό Π.Δ. χαρακτηρισμού τους. Χρειάζεται για κάθε ένα από τους χαρακτηρισμένους παραδοσιακούς οικισμούς η εκπόνηση και θεσμοθέτηση ειδικής ολοκληρωμένης μελέτης (αρχιτεκτονικής, μορφολογικής, κτιριολογικής, πολεοδομικής βιωσιμότητας). Σημαντικό επίσης είναι να δοθούν γενναία οικονομικά κίνητρα στους κατοίκους των παραδοσιακών και διατηρητέων οικισμών, ώστε να αναδειχθούν οι ίδιοι σε προστάτες και φύλακες της πολιτιστικής μας κληρονομιάς.
Ο Τουρισμός
Είναι σαφές ότι ο τουρισμός για πολλά νησιά αποτελεί σημαντικότατη πηγή εισροής χρημάτων. Ωστόσο, το μοντέλο τουριστικής ανάπτυξης που έχει επικρατήσει μέχρι στιγμής, οδηγεί τα νησιά του Αιγαίου και τους κατοίκους τους στην αποξένωση το καλοκαίρι και στην ερήμωση το χειμώνα. Θα χρειαστεί -όσο είναι καιρός- να στραφούμε σε ήπιες μορφές εναλλακτικού τουρισμού με ανθρώπινο πρόσωπο.
Η υπερδόμηση
Οι πιέσεις για εξοχική κατοικία, με τις συνεπακόλουθες διανοίξεις δρόμων, η αλλαγή χρήσεων γης και η οικοπεδοποίηση εξαφανίζουν την αγροτική γη, η οποία αντικαθίσταται σταδιακά από αστικές, περιαστικές και τουριστικές εγκαταστάσεις. Οι ανθρώπινες δραστηριότητες και η οικιστική επέκταση έχουν ολέθρια αποτελέσματα στο φυσικό περιβάλλον το οποίο διαρκώς συρρικνώνεται. Η διαστροφική εφαρμογή της αποκλειστικά ελληνικής πατέντας που φέρει το όνομα «εκτός σχεδίου δόμηση» έχει αποδειχθεί ιδιαίτερα επιβλαβής για τη νησιώτικη πραγματικότητα που χαρακτηρίζεται από τον περιορισμό των φυσικών πόρων (γη, νερό, κλπ). Οποιασδήποτε μορφής σοβαρός σχεδιασμός ανάπτυξης θα πρέπει να θέσει ως προϋπόθεση την κατάργηση της εκτός σχεδίου δόμησης.
Ο χωροταξικός σχεδιασμός
Η προσπάθεια που έγινε σε πολλά νησιά του Αιγαίου, προς το τέλος της δεκαετίας του ’70, να εκπονηθούν και θεσμοθετηθούν Ειδικά Χωροταξικά Σχέδια (στα πλαίσια του ευρωπαϊκού πρoγράμματος ENVIREG) καταπλακώθηκε κάτω από το βάρος των τοπικών συμφερόντων και όχι μόνο, και την ανικανότητα της τοπικής αυτοδιοίκησης να σχεδιάσει το μέλλον των νησιών μας. Ελάχιστα από αυτά τα Ειδικά Χωροταξικά θεσμοθετήθηκαν και αυτό έγινε με την πλήρη υποβάθμισή τους σε Ζώνες Οικιστικού Ελέγχου (Ζ.Ο.Ε.). Η σημαντική περιβαλλοντική διάσταση των Ειδικών Χωροταξικών αγνοήθηκε παντελώς. Ο χωροταξικός και περιβαλλοντικός σχεδιασμός σε επίπεδο νησιού είναι ακόμη πιο αναγκαίος σήμερα και μπορεί να αποτελέσει ένα ισχυρό εργαλείο εφαρμογής – επαλήθευσης των αρχών της βιώσιμης ανάπτυξης.
Η κτηνοτροφία
Σημαντική είναι και η απειλή από την αποίμενη κτηνοτροφία και την υπερβόσκηση, αφού σε πολλά νησιά εκτρέφονται ελεύθερα πολύ περισσότερα αιγοπρόβατα από εκείνα που μπορούν να συντηρηθούν. Η ανεξέλεγκτη βόσκηση, ιδιαίτερα μετά την εκδήλωση πυρκαγιάς, παρεμποδίζει τη φυσική αναγέννηση των δασών, με αποτέλεσμα την υποβάθμιση του οικοσυστήματος και τη διάβρωση του εδάφους. Η υπερβολική βόσκηση θεωρείται η κυριότερη αιτία της εικόνας που παρουσιάζουν σήμερα πολλά ελληνικά νησιά, όπου βλέπει κανείς να προβάλλουν γυμνά βράχια χωρίς χώμα ή βλάστηση. Επίσης τα οικονομικά οφέλη είναι πενιχρά και προσωρινά.
Η γεωργία
Βιώνουμε το γκρίζο σκηνικό της αλόγιστης χρήσης φυτοφαρμάκων, ορμονών, χημικών λιπασμάτων, τους κινδύνους για την υγεία και τις αρνητικές επιπτώσεις στο περιβάλλον από το κυρίαρχο μοντέλο της χημικά βιομηχανοποιημένης γεωργίας – κτηνοτροφίας και γενετικής μηχανικής. Και το σημαντικότερο την εξαφάνιση των τοπικών άνυδρων ποικιλιών σπόρων για αναπαραγωγή και των ντόπιων αμπελιών κ.α. Κανείς σήμερα, ούτε η επιστήμη ούτε και οι ίδιες οι βιομηχανίες παραγωγής, δεν αμφισβητεί τις αρνητικές επιπτώσεις τους στο οικοσύστημα. Παρ’ όλα αυτά η αλόγιστη χρήση έχει γίνει πλέον καθημερινή πράξη. Εμείς πιστεύουμε ότι ιδιαίτερα στα νησιά όπου οι κλίμακες καθιστούν τη βιομηχανοποιημένη γεωργία εντελώς άτοπη, η Οργανική (βιολογική) Γεωργία πρέπει να επιδοτηθεί, γιατί θα συμβάλει στην κατεύθυνση της αειφόρου ανάπτυξης και του σεβασμού των φυσικών οικοσυστημάτων. Η Βιολογική γεωργία, αλλιώς Οικολογική ή Οργανική, κινείται προς αυτές τις κατευθύνσεις και θέλει να δώσει λύσεις σε αυτού του είδους τα προβλήματα.
Το νερό
Τα περισσότερα νησιά του Αρχιπελάγους του Αιγαίου υποφέρουν από λειψυδρία, ενώ απουσιάζουν οι σύγχρονες και βιώσιμες μελέτες για τη διαχείριση των υδάτινων αποθεμάτων. Η πίεση για κάλυψη των αναγκών σε νερό αντιμετωπίζεται αποσπασματικά και ευκαιριακά. Οι χιλιάδες γεωτρήσεις που υπάρχουν λειτουργούν χωρίς ουσιαστικό έλεγχο, τα δεδομένα για το υδάτινο δυναμικό των νησιών είναι ελάχιστα έως ανύπαρκτα, οι εναλλακτικές μορφές εξοικονόμησης και διαχείρισης ελάχιστες. Απειλητικό εμφανίζεται το πρόβλημα της υφαλμύρωσης των υπόγειων υδάτων, ενώ όλα δείχνουν ότι στο μέλλον το πρόβλημα αυτό θα οξύνεται. Η υφαλμύρωση παρατηρείται πλέον συχνά στα νησιά του Αιγαίου και γενικότερα στις παράκτιες περιοχές της χώρας μας και είναι ένα φαινόμενο δύσκολα αντιστρέψιμο (πολλές δεκαετίες αν γίνουν όλα σωστά). Στην ουσία η υφαλμύρωση των υπόγειων υδάτων είναι ο δείκτης της άναρχης και κακής διαχείρισης του υδατικού δυναμικού των νησιών. Το πρόβλημα είναι σοβαρότατο και χρειάζεται άμεση παρέμβαση και ένα σχέδιο διαχείρισης. Σε κάποια νησιά του Αρχιπελάγους –όπως στη Σύρο που υπάρχει εργοστάσιο αφαλάτωσης και στην Ηρακλειά που υπάρχει πειραματικά από το Πολυτεχνείο πλωτή μονάδα αφαλάτωσης που λειτουργεί με φωτοβολταϊκά- ήδη χρησιμοποιούν την αφαλάτωση στο πρόβλημα έλλειψης νερού. Η αφαλάτωση δεν είναι αθώα. Για τη δημιουργία ενός κυβικού γλυκού νερού απαιτείται άντληση τριών περίπου κυβικών θαλασσινού ή υφάλμυρου νερού. Το υπολειπόμενο από την επεξεργασία νερό απορρίπτεται πάλι στη θάλασσα με τη μορφή του αλμόλοιπου. Αυτό θα είναι αυξημένης αλατότητας και επιβαρυμένο με σημαντικές ποσότητες χλωρίνης και χημικών. Ίσως δεν είναι ευρέως γνωστό πως το αντλούμενο νερό προχλωριώνεται για την προστασία των μεμβρανών που χρησιμοποιούνται ως φίλτρα. Χρησιμοποιούνται επίσης και ποσότητες χημικών ως αντικαθαλωτικά. Τα αποπλύματα των μεμβρανών των συστημάτων αφαλάτωσης θα απορρίπτονται και αυτά στη θάλασσα μαζί με το αλμόλοιπο. Που θα απορρίπτεται αυτό το αλμόλοιπο; Η ισορροπία των εκεί οικοσυστημάτων προφανώς δεν μας απασχολεί. Η μέθοδος επίσης είναι ιδιαίτερα ενεργοβόρος.
Τα απόβλητα
Βασικός συντελεστής της αυξανόμενης υποβάθμισης της θάλασσας του Αιγαίου είναι τα υγρά απόβλητα. Μια αποσπασματική προσπάθεια διαχείρισης των αποβλήτων μέσω βιολογικών καθαρισμών, σε κάποια νησιά, δε λύνει το πρόβλημα. Ένα μεγάλο μέρος από τα αστικά απόβλητα προέρχεται από τα επικίνδυνα προϊόντα καθημερινής χρήσης (απορρυπαντικά, καθαριστικά, κλπ.) που διασπείρονται μαζί με τη δόμηση παντού και ένα άλλο μέρος από τις βιομηχανίες, τις οικοδομικές δραστηριότητες, τα ελαιοτριβεία, τα απόβλητα ορυχείων (βλ. Μήλος, όπου η Εταιρεία Αργυρομεταλλευμάτων σχεδιάζει να εκμεταλλευτεί τα κοιτάσματα χρυσού με κίνδυνο να επαναληφθεί η τραγωδία του Δούναβη στο Αιγαίο). Πρέπει να σταματήσουν να διοχετεύονται επικίνδυνες ουσίες στη θάλασσα και να αντικατασταθούν από άλλες φιλικότερες προς το περιβάλλον.Ευτυχώς που ο αγωγός Μπουργκάς – Αλεξανδρούπολη ναυάγησε και μαζί εξαφανίστηκε ο εφιάλτης των εκατοντάδων επιπλέον δεξαμενόπλοιων που θα διέσχιζαν το Αιγαίο πέλαγος και την Μεσόγειο αυξάνοντας την πιθανότητα καταστροφικών ατυχημάτων στη θάλασσα. Το μεγάλο πρόβλημα του ναυαγίου του Sea Diamond ήταν απλώς ενδεικτικό.
Τα σκουπίδια
Τα ελληνικά νησιά πνίγονται στα σκουπίδια, το ίδιο και οι θάλασσές μας και η χώρα οδηγείται διαρκώς στα ευρωπαϊκά Δικαστήρια γιατί δεν εφαρμόζει τις οδηγίες της Ε.Ε. για τη διαχείριση των απορριμμάτων. Είναι γνωστό ότι η ανεξέλεγκτη καύση των απορριμμάτων είναι ζημιογόνα για τη δημόσια υγεία και το περιβάλλον. Και όμως, στα νησιά συχνά γίνεται καύση, γιατί στις χωματερές δεν υπάρχει χώμα και τα ευρωπαϊκά προγράμματα για την ανακύκλωση και τη δημιουργία ΧΥΤΑ που θα ελαχιστοποιούσαν τον όγκο των απορριμμάτων, δεν εφαρμόζονται, με αποτέλεσμα να πληρώνει η Ελλάδα βαριά πρόστιμα, κι ούτε θεσπίζονται συγκεκριμένα αντικίνητρα, ώστε να περιοριστούν οι συσκευασίες της μιας χρήσης και της πλαστικής σακούλας. Τα δε λίγα ΧΥΤΑ που έγιναν τα τελευταία χρόνια λειτουργούν με τον ίδιο αρπακολατζίδικο τρόπο. Συνήθως έχουν στηθεί σε περιοχές ακατάλληλες, συνήθως βορεινές, όπου οι ισχυροί άνεμοι παίρνουν και σηκώνουν τα σκουπίδια διασκορπίζοντάς τα.
Η ενέργεια
Με την ταχεία αλλαγή του κλίματος και τα συνεπακόλουθα φαινόμενα βιώνουμε τις παρακμιακές επιπτώσεις που προκάλεσε η ευρεία εκβιομηχάνιση και η συνεχής αρπαγή των φυσικών πόρων της γης τα τελευταία 250 χρόνια. Αν δεν αντιμετωπίσουμε το πρόβλημα ορθολογικά με γνώμονα το τι εξυπηρετεί τον πλανήτη και τη συνέχιση της ζωής και όχι με οικονομικούς όρους και αποκλειστικό στόχο το κέρδος και την Αγορά, τότε θα βρεθούμε μπροστά σε εσχατολογικές καταστάσεις. Η λύση του ενεργειακού προβλήματος θα μπορούσε να επιτευχθεί όχι με την εγκατάσταση τεράστιων αιολικών πάρκων, για παράδειγμα, και την ηλεκτρική διασύνδεση των νησιών με αποτέλεσμα την ανεξέλεγκτη παροχή ηλεκτρικού ρεύματος, πράγμα αντίθετο στην αρχή της φέρουσας ικανότητας, αλλά με την εξοικονόμηση ενέργειας και τη χρήση ανανεώσιμων πηγών ενέργειας που θα εντάσσονται στο νησιωτικό τοπίο.Προϋπόθεση γι’ αυτό είναι η Πολιτεία να χωροθετήσει τα καταλληλότερα προς τούτο σημεία –μακριά από κατοικημένες και τουριστικές ζώνες, εκτός περιοχών Natura, εκτός ιστορικών μνημείων, παραδοσιακών και διατηρητέων οικισμών- και εφόσον πρώτα γίνουν οι απαραίτητες μετρήσεις και παρατηρήσεις από ορνιθολόγους της ΕΟΕ και άλλους επιστήμονες, και ακολουθήσουν οι επιβεβλημένες σε βάθος και όχι «για τα μάτια του κόσμου» Μελέτες Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων.
Η ενεργειακή διασύνδεση
Και όπως το σχέδιο της ΔΕΗ να εγκαταστήσει στα νησιά πυλώνες και Υψηλή Τάση βρήκε αντίθετο ένα μεγάλο τμήμα των κατοίκων των νησιών, το ίδιο συμβαίνει τώρα και με τα σχέδια ιδιωτών να εγκαταστήσουν τεράστια αιολικά εργοστάσια με εκατοντάδες, υπερμεγέθεις ανεμογεννήτριες (50 έως και 160 μ. ύψος) στο νησιωτικό χώρο και να προχωρήσουν σε υποβρύχια καλωδιακή σύνδεση Μέσης Τάσης των νησιών με την ηπειρωτική Ελλάδα (για την εξαγωγή του αιολικού δυναμικού) με τις συνεπακόλουθες όμως καταστροφικές για το φυσικό τοπίο και τον τουρισμό συνέπειες από τη βίαιη αυτή εκβιομηχάνιση.