Στέργιος Φασουλάκης
Ομότιμος Καθηγητής της Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών
Η Βιβλιοθήκη Κοραή στη Χίο, όπως έχω ξαναγράψει, απαρτίζεται στο μεγαλύτερο μέρος της από προσωπικές βιβλιοθήκες ιδιωτών (εκπαιδευτικών, ιατρών, δικηγόρων, κληρικών, επιχειρηματιών κ.α.), οι οποίοι –αυτοί ή οι κληρονόμοι τους- θεωρούσαν καθήκον τους να ακολουθήσουν το παράδειγμα του Κοραή και να δωρίσουν τα βιβλία και τα αρχειακά κατάλοιπά τους στη δημόσια Βιβλιοθήκη Κοραή. Εδώ όμως έγινε το λάθος να αναμείξουν την κάθε δωρεά με τα ήδη υπάρχοντα αποκτήματα και έτσι να εξαφανίσουν απερίσκεπτα τις ιδιαιτερότητες της κάθε μιας συλλογής που μας είναι απαραίτητες στη μελέτη των προσώπων και της εποχής τους. Από αυτό το λάθος ξέφυγαν μόνο οι προσωπικές συλλογές του Φ. Αργέντη και του Γ. Θεοτοκά. Το θέμα είναι μεγάλο και κάποτε πρέπει να γίνει αναλυτικότερα γνωστό, αν η ίδια η Βιβλιοθήκη Κοραή ενδιαφερθεί, αλλά προς το παρόν εκείνο που απαιτείται είναι να μη συνεχίζεται το λάθος, και οι νέες προσφορές προσωπικών συλλογών αν μην ανακατεύονται στα βιβλιοστάσια με τις παλαιότερες.
Πρέπει να πω εισαγωγικά εδώ ότι στη Βιβλιοθήκη Κοραή σώζονται πολλά σπάνια και πολύτιμα βιβλία, μερικά μοναδικά στον κόσμο, καθώς και χειρόγραφα. Δεν θέλω να αναφέρω τα μοναδικά- διαπιστώσεις υπερεβδομικονταετούς επαφής με τη Βιβλιοθήκη- για λόγους ασφαλείας.
Ας έλθουμε τώρα στο θέμα μας, δηλαδή στην παρουσίαση ενός σπουδαίου χειρογράφου, το οποίο σώζεται στη Βιβλιοθήκη Κοραή αλλά κείται περιφρονημένο και η περιγραφή του περιορίζεται με μια αράδα στον επίσημο κατάλογο ως : «Κτηματολόγιον Χίου κατά την πρώτην καταμέτρησιν (Τουρκιστί)».
Το τουρκικό αυτό χειρόγραφο, κώδικας διαστάσεων 0,57 ύψους και 0,25 πλάτους, συνίσταται από 101 μακρόστενα φύλλα χονδρού χαρτιού. Είναι γραμμένος σε αραβική γραφή, σαφή και καλλιγραφική, με μαύρη μελάνη, αλλά σε ορισμένα σημεία με κόκκινη, μάλλον διότι είναι κάτι που θέλει να τονίσει ο συντάκτης του. Ως προς τη βιβλιοδεσία είναι δερματόδετος. Ο τίτλος του κώδικα είναι επίσης γραμμένος σε αραβική γραφή αλλά η σημείωση στα ελληνικά «Κτηματολόγιον Χίου κατά την I Καταμέτρησιν» διευκολύνει τον αγνοούντα την αραβική γραφή αναγνώστη να καταλάβει ότι πρόκειται για μια απογραφή ακινήτων περιουσιών μετά τις Σφαγές του 1822.
Στην προσπάθεια σύντομης παρουσιάσεως αυτού του κώδικα μας διευκολύνει το δημοσίευμα του κ. Αναστάσιου Ιορδάνογλου στα «Χιακά Χρονικά» (1981) για έναν άλλο κώδικα που φαίνεται ότι έχει το ίδιο θέμα.
Συνοπτικά η ιστορία του άλλου κώδικα είναι μια άλλη καταγραφή των ακινήτων περιουσιών των Χιωτών μετά το γενοκτονικό 1822. Τότε, κατά σουλτανική διαταγή, έπρεπε να καταγραφούν όλα τα ακίνητα (κτήρια, κτήματα κτλ) των «απίστων», προκειμένου να δημευθούν, υπέρ του τούρκικου κράτους, όλα τα περιουσιακά στοιχεία όλων όσοι πέθαναν κατά τις τούρκικες καταδρομές, διέφυγαν ή απαγχονίσθηκαν. Μ’ αυτόν τον τρόπο όλες οι ελληνικές περιουσίες, πλην αυτών που παρέμειναν ή επέστρεψαν στη Χίο, θα μετατρέπονταν σε τούρκικες ιδιοκτησίες.
Ο κ. Ιορδάνογλου μετέφρασε ως δείγμα και δύο σελίδες από τον κώδικα που ερεύνησε. Αυτόν τον κώδικα τον βρήκε στη Σόφια. Είχε πωληθεί από τους Τούρκους ως άχρηστο χαρτί (30.000 οκάδες έγγραφα) στους Βούλγαρους το 1931. Οι Βούλγαροι πιο σώφρονες διάλεξαν αυτά που θεώρησαν ως ιστορικώς αξιόλογα, μεταξύ των οποίων και ο κώδικας για τον οποίο μιλήσαμε προηγουμένως.
Από τις αναγνώσεις του κ. Ιορδάνογλου ο κώδικας της Σόφιας συντάχθηκε από το 1824 έως το 1836. Μέσα σ’ αυτό περίπου το διάστημα έγιναν οι διαδικασίες δημεύσεως των ελληνικών περιουσιών υπέρ του τούρκικου δημοσίου.
Τώρα, ποια η σχέση του κώδικα της Σόφιας με τον κώδικα της Χίου θα φανεί από την ανάγνωση, μετάφραση και δημοσίευση των δύο κωδικών που ασχολούνται με τις ιδιοκτησίες που δημεύθηκαν μετά τις Σφαγές του 1822. Ενδεικτικά μόνο μπορούμε να πούμε τώρα ότι ο κώδικας της Χίου πρέπει να περιλαμβάνει την πρώτη καταγραφή περιουσιών προς δήμευση και ο κώδικας της Σόφιας μια δεύτερη, ίσως τελική, καταγραφή.
Η ιστορική σημασία και των δύο κωδικών είναι πολύ μεγάλη και θα αποδειχθεί όταν αυτοί αναγνωσθούν και δημοσιευθούν. Από αυτούς θα μάθουμε συγκεκριμένα ποιοι και πόσοι εσφάγησαν, ποιοι και πόσοι διέφυγαν και ποιοι και πόσοι αιχμαλωτίσθηκαν. Ο εκδότης του κώδικα της Σόφιας π.χ. διαπίστωσε ότι στη Χώρα μόνο 858 αρχηγοί οικογενειών διέφυγαν, 299 απεβίωσαν κατά τις επιδρομές, 328 παρέμειναν ή επέστρεψαν στη Χίο, 15 αιχμαλωτίσθηκαν και 416 απαγχονίσθηκαν. Και αυτοί οι αριθμοί αναφέρονται μόνο στους αρχηγούς οικογενειών και μόνο στην πόλη της Χίου (Χώρα). Μετά, θα μάθουμε τα οικογενειακά επίθετα (διάφορα εν πολλοίς των επιθέτων μετά τις Σφαγές), τα περιουσιακά στοιχεία των οικογενειών καθώς και πολλά άλλα στοιχεία της προεπαναστατικής ιστορικής τοπογραφίας και της οικονομίας της Χίου.
Οι παροτρύνσεις μου – πρέπει να πω- στους πανεπιστημιακούς τουρκολόγους να μελετήσουν, μεταφράσουν και εκδώσουν τους δύο κώδικες και ιδίως αυτόν της Χίου απέβησαν άκαρπες. Ο της Κρήτης ήλθε στη Βιβλιοθήκη Κοραή, εξήτασε τον κώδικα, αλλά αρκέσθηκε στο να μου τονίσει τη σπουδαιότητα του για την ιστορία της Χίου. Ο της Θεσσαλονίκης έστειλε βοηθό του να εξετάσει τον κώδικα και να προχωρήσει στη δημοσίευση. Ουδέν έγινε. Ο των Αθηνών (Κωνσταντινουπολίτης μάλιστα) είπε πολλά επαινετικά αλλά ουδέν έπραξε. Νομίζω ότι όλοι τρόμαξαν προ της αραβικής γραφής.
Τέλος πάντων, κάποτε πρέπει και οι κώδικες να ερευνηθούν και να δημοσιευθούν, ώστε να εξαχθούν ασφαλή ιστορικά συμπεράσματα για το τραγικό 1822. Σε έξι χρόνια θα συμπληρωθούν 200 χρόνια από τις Σφαγές. Θα αρκεσθούμε πάλι στα τετριμμένα, στις αναπαραγωγές γνωστών πραγμάτων και στους κλαυθμυρισμούς ; Ας σοβαρευθούμε εγκαίρως. Το υλικό υπάρχει και περιμένει έρευνα και βέβαια συμπεράσματα για τη φρικτή καταστροφή του 1822.
Πρέπει να τονίσω ότι το περιεχόμενο αυτών των δύο κωδικών- κτηματολογίων αυξάνει την αξία του, διότι είναι τουρκική ιστορική πηγή, προερχομένη δηλαδή από το αντίπαλο στρατόπεδο, άρα επικυρωτική των ελληνικών, ευρωπαϊκών και αμερικανικών πηγών και μάλιστα επαυξάνουσα αυτές.