της Βασιλικής Γιούτση
Ολοένα και περισσότερα άρθρα εφημερίδων που αναφέρονται σε σύγχρονες τάσεις της διεθνούς και της ελληνικής εκδοτικής παραγωγής περιγράφουν –με αφορμή τη διεθνή εμπορική απήχηση του graphic novel («εικαστικού μυθιστορήματος»)– τη σύγχρονη επαφή των κόμικς με τη λογοτεχνία.¹ Η σύνδεση μεταξύ των δύο, που έχει ως αποτέλεσμα εκδόσεις λογοτεχνικών έργων σε μορφή κόμικς, δεν είναι κάτι καινούργιο ούτε και ξεκίνησε στην Ελλάδα. Κι ενώ στο εξωτερικό οι εκδοτικοί οίκοι αποφάσισαν ότι ολοένα και περισσότερα μυθιστορήματα θα πρέπει –προκειμένου να εκδοθούν και να πετύχουν εμπορικά– να μεταγραφούν σε κόμικς και επιπλέον ότι τα θέματα των κόμικς δεν χρειάζεται να γνωρίζουν φραγμούς και σύνορα (όπως στην περίπτωση της manga διασκευής του Κεφαλαίου του Μαρξ),² στην Ελλάδα η οποιασδήποτε μορφής άντληση υλικού για χάρη του κόμικς από την λογοτεχνική μας παρακαταθήκη είναι νομίζω αρκετά πιο διακριτική. Το ελληνικό κόμικς, με σημείο έναρξης τα Κλασσικά Εικονογραφημένα των δεκαετιών του ’50 και του ’60, παραδίδει σήμερα στο κοινό εκδόσεις που επιλεκτικά διασκευάζουν έργα της νεοελληνικής λογοτεχνίας: Ερωτόκριτος των εκδόσεων Polaris, Αϊβαλί από τις εκδόσεις Κέδρος, Παραρλάμα και άλλες ιστορίες του Δημοσθένη Βουτυρά από τις εκδόσεις Τόπος κ.α.
Στην περίπτωση της διασκευής ενός λογοτεχνικού έργου σε κόμικς γίνονται μετατροπές όπως:
- το αρχικό κείμενο (του συγγραφέα) αντικαθίσταται από το σενάριο του σεναριογράφου που κάποτε (σπάνια) είναι το ίδιο πρόσωπο με τον σχεδιαστή
- κυριαρχεί η εικόνα έναντι του κειμένου
- οι κειμενικές επιλογές του συγγραφέα (γλώσσα, ύφος, εκφραστικά μέσα, διάρθρωση κεφαλαίων, ενοτήτων, στίχων, στροφών) και μαζί, τα εκδοτικά στοιχεία του λογοτεχνικού έργου, μέσα στο κόμικς μεταλλάσσονται, υπηρετώντας τις ανάγκες του νέου μέσου.
Όμως τι γίνεται όταν το λογοτεχνικό έργο που παρουσιάζεται σε κόμικς –διατηρεί– το αρχικό κείμενο, όπως στην περίπτωση ενός μικρού ποιήματος; Η περίπτωση του Ithaka έχει ενδιαφέρον.
Ithaka είναι ένα κόμικς που εμπνέεται από την Ιθάκη του Κ. Π. Καβάφη.³ Ο δημιουργός του, ενώ κάνει χρήση των συμβάσεων του είδους του κόμικς, χρησιμοποιώντας κατά βάση τη σημειολογία της εικόνας, επιλέγει να χρησιμοποιήσει το κείμενο της εγκεκριμένης αγγλικής μετάφρασης του ποιήματος.4 Το τελευταίο αυτό στοιχείο καθιστά το Ithaka μια έκδοση της Ιθάκης; Νομίζω πως η απάντηση είναι αρνητική. Ο δημιουργός του κόμικς, αποφασίζοντας ποια στοιχεία του αρχικού κειμένου θα αξιοποιηθούν και θα υπερτονιστούν και ποια θα υποβαθμιστούν ή και θα αποσιωπηθούν εντελώς, παραδίδει νομίζω στο τέλος κάτι άλλο, κάτι ‘δικό του’. Ας πάμε όμως στο Ithaka για να δούμε σε ποιες επιλογές και παρεμβάσεις προχώρησε ο δημιουργός του κόμικς.
Στο Ithaka το ποίημα Ιθάκη προσλαμβάνεται –για τις ανάγκες του νέου μέσου– κατά βάση θεματικά. Επιλέγεται δηλαδή να εικονογραφηθεί η κεντρική του ιδέα, η αξία της εμπειρίας ζωής που αποκτιέται μέσα από την επιδίωξη και την υλοποίηση κάποιου στόχου. Από εκεί και πέρα, ο δημιουργός του κόμικς μεταπλάθει το δικό του πολύχρωμο ταξίδι προς την Ιθάκη: φτιάχνει μια πλοκή η οποία κατά τη γνώμη του ταιριάζει με το θέμα του ποιήματος και προσθέτει κι άλλα στοιχεία που ζωηρεύουν την αφήγηση, όπως ο χάρτης και ο κόκκινος λίθος που φέρει πάνω του ο κεντρικός ήρωας (φαίνεται στην παρακάτω εικόνα):
Παράλληλα, με την επιλογή της διατήρησης του καβαφικού ποιητικού λόγου αξιοποιεί το παραινετικό και σοβαρό ύφος αλλά αντικαθιστά τη υποβλητικότητά του με τον ρεαλισμό που αναδίδουν οι φιγούρες του κόμικς. Παρουσιάζει τέλος εικόνες καθαρές και σαφείς που αντιτίθενται στην υπαινικτική γραφή της Ιθάκης.
Στο Ithaka αξιοποιείται επίσης μέρος της δομής του ποιήματος όχι όμως ως προς τη φόρμα αλλά ως προς τη νοηματική του αλληλουχία. Το περιεχόμενο των εικόνων συμπορεύεται σε γενικές γραμμές με τη σειρά των νοημάτων του ποιήματος (εκτός από τα καρέ στην αρχή και στο τέλος), αλλά ο δημιουργός του κόμικς απορρίπτει τις στροφικές και στιχουργικές του ενότητες αντικαθιστώντας τες με απλές κεφαλαιογράμματες λεζάντες («AS YOU SET OUT FOR ITHAKA …») που πλαισιώνουν συνήθως την εικονογραφική ακολουθία. Σε κάθε περίπτωση, ο δημιουργός του κόμικς αξιοποιεί τις συμβάσεις του είδους (που ο ίδιος εκπροσωπεί) προσαρμόζοντας τον ποιητικό λόγο ώστε να δένει σημασιολογικά σε κάθε καρέ.
Συνολικά, το κόμικς Ithaka αξιοποιεί ολόκληρη την παράδοση της πρόσληψης του ποιήματος από τον απανταχού αναγνώστη της Ιθάκης φιλοδοξώντας να ενεργοποιήσει μέσα του έναν ευχάριστο αιφνιδιασμό, που ίσως και να μην ήταν το ίδιο έντονος, εάν δεν απηχούσε το διάσημο αυτό ποίημα του Καβάφη. Το στοιχείο αυτό μαζί με το διαχρονικό του μήνυμα είναι, κατά τη γνώμη μου, τα κριτήρια της επιλογής της Ιθάκης ως πηγής έμπνευσης του κομίστα.
Δεν γνωρίζω ποια μπορεί να είναι η πρόθεση του δημιουργού του Ithaka. Μου ταιριάζει περισσότερο ως μια εκλαϊκευμένη και διασκεδαστικού χαρακτήρα πρόταση ‘κάποιας’ ποιητικής «Ιθάκης» όπου το τελικό σύνολο, προσαρμοσμένο μέσα στο ελκυστικό layout του κόμικς, τηρεί όλες τις προδιαγραφές ώστε να αγαπηθεί από το κοινό και κυρίως, να αξιοποιηθεί εμπορικά. Πάντως από μια περιήγηση εντός της ιστοσελίδας «zen pencils» παρατήρησα ότι τα περισσότερα από τα σχόλια των αναγνωστών του κόμικς εστιάζουν στην ιστορία που αφηγείται το κόμικς, ενώ ελάχιστα σχολιάζουν την Ιθάκη του Κ. Π. Καβάφη. Κάποιοι μάλιστα θεωρούν ότι πρόκειται για διασκευή της ομηρικής Οδύσσειας.
Μπορεί όμως ένα ‘προϊόν’ όπως το Ithaka να χρησιμεύσει στην εκπαίδευση και στο μάθημα της λογοτεχνίας; Πιστεύω ότι μπορεί, και μάλιστα ως «παράλληλο κείμενο» του αντίστοιχου καβαφικού ποιήματος. Λαμβάνοντας μάλιστα υπόψη τη μεταγραφή του στα ελληνικά, η αξιοποίησή του είναι μάλλον γεγονός.
Ενδεικτικές ερωτήσεις αξιοποίησης του Ithaka στο μάθημα της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας:
Η Ιθάκη του Κ.Π. Καβάφη είναι μια περίπτωση ποιήματος που μεταγράφτηκε σε κόμικς.
α) Θεωρείς ότι το κόμικς αποδίδει ή όχι τα νοήματα του καβαφικού ποιήματος; Να δικαιολογήσεις την άποψή σου.
β) Πώς σου φαίνεται η μετάβαση από το ποιητικό κείμενο στην εικονογραφημένη απόδοσή του, όπου ο Λόγος και η Εικόνα συνεργάζονται;
γ) Πιστεύεις ότι το ποίημα αλλάζει ή όχι μέσα από την μεταγραφή του σε κόμικς; Αν ναι, ποιες θεωρείς πως είναι οι αλλαγές;
δ)Για ποιον λόγο πιστεύεις ότι επιλέχτηκε να γίνει κόμικς το συγκεκριμένο ποίημα;
ε) Μέσα από το παράδειγμα του Ithaka να διερευνήσεις τα τεχνικά και αισθητικά μέσα με τα οποία λειτουργεί ένα κόμικς.
Συμπληρωματικά, το κόμικς Ithaka θα μπορούσε να εξεταστεί αφηγηματικά. Το περιεχόμενο και το ύφος των επιλεγμένων εικόνων συνιστούν νομίζω μια δεύτερη, συμπληρωματική πλοκή πίσω από εκείνη του ποιήματος του Καβάφη. Τα βασικά συστατικά της πλοκής του κόμικς είναι κατά τη γνώμη μου τα εξής:
- έκθεση (την συνοψίζει η πρώτη εικόνα που παρουσιάζει έναν άρρωστο ηλικιωμένο να παραδίδει στον κεντρικό ήρωα έναν χάρτη)
- γεγονός που πυροδοτεί τη δράση (οι υπόλοιπες εικόνες –πριν από τον τίτλο του κόμικς– όπου ορίζεται ξεκάθαρα ο στόχος που θέτει ο ήρωας, ο ρόλος του χάρτη)
- δέση (οι συγκρούσεις και τα εμπόδια που συναντά ο ήρωας)
- κορύφωση (η άφιξη του ήρωα στην Ιθάκη)
- αποκλιμάκωση (η επανένωση του ήρωα με την οικογένειά του)
- λύση (η συνειδητοποίηση της αξίας του ταξιδιού όπως αποδεικνύεται από την αντίστροφη πορεία που αποτυπώνεται στον χάρτη και το ξάφνιασμα της ηρωίδας)
- τέλος (η συγκίνηση της ηρωίδας)
Ευχαριστώ θερμά τον Τάσο A. Καπλάνη για την πολύτιμη βοήθειά του στην επιμέλεια του άρθρου
¹ Πρόκειται για τα άρθρα: Ιερείδη Χρήστου, «Τα κόμικς σώζουν τη λογοτεχνία», Τα Νέα, 2010 , «Η λογοτεχνία παίρνει μορφή κόμικς (Συνέντευξη στον Σπύρο Γιανναρά)», Η Καθημερινή, 2011 , «Άλλο graphic novel, άλλο λογοτεχνία», Εφημερίδα των Συντακτών, 2015, Γκιώνη Δημήτρη «Το «Αϊβαλί» του Soloup και του Κόντογλου», Εφημερίδα των Συντακτών, 2015, Καπλάνη Α. Τάσου, «Το ελληνικό graphic novel – Νεοελληνική λογοτεχνία σε κόμικς», Το Βήμα, 2018
² Μια σύντομη παρουσίαση του κόμικς Capital in Manga! διατίθεται στο: http://redquillbooks.com/portfolio-posts/capital-manga/
³ Το κόμικ Ithaka κυκλοφόρησε στην ιστοσελίδα «zen pencils» και είναι διαθέσιμο εδώ: https://zenpencils.com/comic/131-c-p-cavafy-ithaka/
4 Η αγγλική μετάφραση της Ιθάκης από τους E. Keeley και P. Sherrard παρουσιάζεται στον επίσημο δικτυακό τόπο του αρχείου Καβάφη (Διαθέσιμη στο: http://www.cavafy.com/poems/content.asp?id=74&cat=1)
