γράφει ο Τέλης Τύμπας
Κατά πόσο το vertigo (παραίσθηση) ενός χειριστή πολεμικού αεροσκάφους πρέπει να ερμηνεύεται ως σύμπτωμα ατομικό και όχι δομικό, ως πρόβλημα που πρέπει να αποδοθεί σε ένα τυχαίο ανθρώπινο σφάλμα κι όχι ένα συστημικό τεχνικό όριο; Σφάλμα του χειριστή ή όρια στην τεχνολογία, εξαιτίας, μεταξύ άλλων, περιοριστικού σχεδιασμού της ή ανεπαρκούς τροποποίησης και προσαρμογής της σε συγκεκριμένο επιχειρησιακό περιβάλλον; Στην απάντηση σε αυτό το ερώτημα, όπως αυτή διαμορφώνεται από άρθρα δημοσιογράφων και αναφορές ειδικών, εμπλέκονται εξαρχής μεγάλα συμφέροντα. Το γνωρίζουμε καλά από ένα μικρό πλήθος έργων ιστορικών, κοινωνιολόγων, ανθρωπολόγων και φιλοσόφων της τεχνολογίας. Ξεκινώντας με ιστορίες για νεκρούς από χειρισμό ατμοπλοίων και σιδηροδρόμων που πηγαίνουν πίσω στις απαρχές του βιομηχανικού καπιταλισμού και προσθέτοντας σταδιακά και ιστορίες για νεκρούς από χειρισμό διαστημοπλοίων και αεροπλάνων, γνωρίζουμε καλά ότι είναι άλλο να αποδίδεται η ευθύνη στην τεχνολογία κάποιου mirage και άλλο στον χειριστή του. Είναι άλλο να αποδίδεται η ευθύνη για νεκρούς χειριστές (κι επιβάτες) στην κερδοφορία εταιρειών στρατιωτικής τεχνολογίας που εκπροσωπούν μια τρομακτική συσσώρευση κεφαλαίου κι άλλο να αποδίδεται η ευθύνη σε ένα τυχαίο ανθρώπινο σφάλμα, οπότε και ξεμπερδεύει το κεφάλαιο (και το ‘στρατιωτικο-βιομηχανικό-πολιτικό σύμπλεγμα’ που του αντιστοιχεί) με μια εντός ελεγχόμενων ορίων κρατική σύνταξη (ή αποζημίωση), άντε και μια φιλανθρωπία.
Δεν είναι η στιγμή κι ο χώρος για λεπτομέρειες για το μεγάλο αυτό ζήτημα. Θα περιοριστώ στο να επισημάνω την πολιτική διάσταση της επιλογής των λέξεων που αφορούν τη σχέση χειριστή-τεχνολογίας. Τα τραγικά υποκείμενα τέτοιων ιστοριών παρουσιάζονται κατά κανόνα ως ‘χειριστές’ όταν ένα κείμενο τείνει να αποδώσει την ευθύνη σε νεκρούς ανθρώπους που έπρεπε να ακολουθήσουν την αλάνθαστη υποτίθεται τεχνολογία, τα όργανα ενός mirage. Αντίθετα, παρουσιάζονται ως ‘κυβερνήτες’ όταν το κείμενο απομακρύνεται από τις επιχειρησιακές-τεχνικές κι επομένως πιο άμεσα οικονομικές διαστάσεις της ιστορίας και γίνεται πιο ιδεολογικό, όταν δηλαδή οι ίδιοι ακριβώς τραγικά νεκροί πρέπει να επικοινωνηθούν ως ‘ήρωες’. Γενικά μιλώντας,
σε οικονομικό επίπεδο το ερώτημα που τίθεται είναι: χειριστής ή τεχνολογία; Το άλλο ερώτημα -κυβερνήτης ή τεχνολογία;- αποφεύγεται επειδή αναδεινύει την αξία της ανθρώπινης/κοινωνικής δεξιοτεχνίας, κάτι που με τη σειρά του αναδεικνύει τα όρια της τεχνικής/κεφαλαίου. Για παρόμοιο λόγο τεμαχίζεται αυθαίρετα μια εργασιακή διαδικασία, με τον ίδιο άνθρωπο να εμφανίζεται, ανάλογα με την περίπτωση, ως κυβερνήτης ή χειριστής. Κανείς, για να μείνουμε στο παράδειγμά μας, δεν θα τολμούσε να παρουσιάσει τον νεκρό ως κάποιον που χειριζόταν απλά κάποια όργανα κατά τις στιγμές μιας επιτυχημένης αναχαίτισης στα σύνορα, στη Μυτιλήνη και τη Χίο. Ο ζωντανός μιας επιτυχούς αναχαίτισης στα σύνορα παρουσιάζεται ως ένας ‘ήρωας’ κυβερνήτης, ο νεκρός της αποτυχούς προσγείωσης στο κέντρο (Σκύρος) ως ένας χειριστής που δεν βασίστηκε, όπως έπρεπε, στους αισθητήρες της τεχνολογίας αλλά στις παραισθήσεις του εαυτού του.
Ήταν κυβερνήτης ή χειριστής ο Γιώργος Μπαλταδώρος; Θα καταθέσω τη γνώμη μου έμμεσα, παραμένοντας στο ζήτημα της γλώσσας της τεχνολογίας. Ένας φιλόσοφος με κορυφαία συμβολή στην κατανόηση όχι μόνο της επιστήμης αλλά, κατά τη γνώμη μου, και της τεχνολογίας, ο Λούντβιχ Βίτγκενσταϊν, είχε, όπως είναι γενικά γνωστό, ισχυριστεί ότι «η γλώσσα δεν κάνει λάθη», απλά «τα όρια της γλώσσας είναι τα όρια του κόσμου μας». Απ’ ότι έχει τύχει να διαπιστώσω ως ιστορικός της τεχνολογίας, αυτό ισχύει και για την γλώσσα με την οποία μια κοινωνία έχει μιλήσει για την τεχνολογία της, για τη γλώσσα με την οποία έχει βαφτίσει την τεχνολογία της. Η τεχνολογία της ιστορίας που έδωσε την αφορμή για το παρόν σημείωμα φέρει το όνομα mirage. H τραγωδία αυτής της ιστορίας αποδόθηκε στο ότι έπρεπε κάποιος να ενεργήσει ως χειριστής οργάνων για να μην καταλήξει ως κυβερνήτης μιας παραίσθησης, να ενεργήσει ως χειριστής και όχι ως κυβερνήτης της τεχνολογίας mirage. Μόνο που mirage σημαίνει οφθαλμαπάτη, δηλαδή παραίσθηση. Στα ελληνικά και διεθνώς. Αντιγράφω ενδεικτικά τη σημασία του mirage από το έγκυρο λεξικό του Κέιμπριτζ: «mirage: an image, produced by very hot air, of something that seems to be faraway but does not really exist. LITERARY: a hope or wish that has no chance of being achieved». Παρόμοια θα ήταν η σημασία αν δεν μιλούσαμε για ένα mirage αλλά ένα phantom. Τα αεροσκάφη μιας πολεμικής αεροπορίας φέρουν τελικά ονόματα που δείχνουν τα όρια του κόσμου που παράγεται με αυτά.