του Βαγγέλη Χαρίτου
Σε πλάτωμα στα βόρεια του νησιού πίσω από το βουνό του Προφήτη Ηλία και σε θέση αντιδιαμετρικά αντίθετη με τον οικισμό βρίσκεται το Μοναστήρι της Κοιμήσεως Θεοτόκου Ψαρών.
Απέχει δέκα περίπου χιλιόμετρα από το χωριό, ακολουθώντας το μοναδικό ασφαλτοστρωμένο δρόμο του νησιού που διασχίζει το εσωτερικό του. Πλησιάζοντας στο Μοναστήρι δυο σταυροί πάνω σε βάθρα προειδοποιούν τον επισκέπτη πως φτάνει στο μοναστήρι, μια καθαρά Αγιορείτικη πρακτική. Από τη περιοχή του μοναστηριού η θέα είναι εκπληκτική: Από τη μια το ανοιχτό πέλαγος και από την άλλη η Βόρεια Χίος με τη κορυφή του αγέρωχου Πελινναίου. Όταν ο καιρός είναι καλός διακρίνονται στο βάθος οι ακτές της γειτονικής Λέσβου και της Σκύρου.
Το περιβάλλον έξω από τα τείχη του μοναστηριού φανερώνει την εδώ και δεκαετίες εγκατάλειψη της γης και υπερβόσκηση που χαρακτηρίζει όλη σχεδόν την ύπαιθρο των Ψαρών. Όμως ακόμα και σήμερα είναι ορατά τα σημάδια που άφησαν οι προσπάθειες των μοναχών να μερέψουν τον τόπο: Ξεχερσωμένα και τοιχογυρισμένα χωράφια, μερικές συκιές και οι αναβαθμίδες στις πλαγιές των λόφων ώστε να γίνουν καλλιεργήσιμες, είναι ο,τι έχει επιβιώσει από την εγκατάλειψη του κάποτε πιο πράσινου μέρους του νησιού. Στο μέσον αυτής της ερημιάς βρίσκεται το μοναστήρι με το σκουρόχρωμο πέτρινο κυβικό όγκο του, από τον οποίο ξεπροβάλλει ο πάλλευκος τρούλος του.
Ο ακριβής χρόνος ίδρυσης του παραμένει άγνωστος, όπως και η ταυτότητα των ιδρυτών. Σύμφωνα με τον Κωνσταντίνο Νικόδημο, χρονολογείται γύρω στα 1780, τη περίοδο της μεγάλης ακμής των Ψαρών. Σύμφωνα με τη προφορική παράδοση ο αρχιτέκτονας ήταν Ρουμελιώτης και το οικοδόμησε σύμφωνα με τα αγιορείτικα πρότυπα. Από το τελευταίο συμπεραίνεται πως οι ιδρυτές μοναχοί άνηκαν στο κίνημα των “Κολλυβάδων” του 18ου αιώνα του Αγίου Όρους, που μετά τους διωγμούς που υπέστησαν στον Άθωνα βρήκαν καταφύγιο κυρίως στα νησιά του Βορείου Αιγαίου (Θάσο, Σαμοθράκη, Βόρειες Σποράδες, Χίο, Ικαρία κ.α). Έτσι κάποιοι κατέφυγαν και στα Ψαρά και ίδρυσαν το μοναστήρι τους. Στη θέση ίδρυσης του μοναστηριού υπήρχε μονύδριο αφιερωμένος στη Κοίμηση της Θεοτόκου, σημειούμενος από τον περιηγητή Poccocke το 1739 και αναφερόμενο σε σιγγίλιο του Πατριάρχη Παϊσίου του 1746. Η Μονή σε έγγραφο του Οικουμενικού Πατριάρχη Γρηγορίου του Ε΄ του 1798 έχει τη Σταυροπηγιακή αξία δηλαδή, δεν υπάγεται στην τοπική μητρόπολη αλλά διοικητικά στην Εξαρχία Πυργίου, Βολισσού, Ψαρών και πνευματικά απευθείας στο Πατριαρχείο. Η Μονή είχε επαφές με το Άγιο Όρος. Αναφέρονται σε έγγραφα και στη προφορική παράδοση οι μονές Ξενοφώντος και Ιβήρων. Στη τελευταία λέγεται πως υπήρχε Κέλλα για τη διαμονή των Ψαριανών μοναχών που μετέβαιναν στο Άγιο Όρος. Μέχρι τη καταστροφή των Ψαρών το 1824 το μοναστήρι ακμάζει και δέχεται πολύτιμα αφιερώματα από τους Ψαριανούς καπεταναίους. Οι τούρκικες δυνάμεις όταν αποβιβάστηκαν στη θέση “Ερινός”, στη κάθοδό τους προς τον οικισμό των Ψαρών, μια ομάδα στρατιωτών κινήθηκε προς το μοναστήρι. Οι μοναχοί και όσοι κατέφυγαν σε αυτό πρόβαλλαν απελπισμένη αντίσταση πετώντας πήλινες κυψέλες στους επιτιθέμενους. Τελικά οι Τούρκοι εισήλθαν στη μονή, το λεηλάτησαν και προσπάθησαν να το πυρπολήσουν. Τα κτίρια υπέστησαν μικρές ζημιές, όμως καταστράφηκε η βιβλιοθήκη της μονής, όπου θα φυλασσόταν και το χρονικό της ίδρυσης της όπου θα αναγράφονταν και τα ονόματα των κτιτόρων. Καταστράφηκαν οι εικόνες και κλάπηκαν τα πολύτιμα αφιερώματα.
Πιθανολογείται πως κάποιοι μοναχοί κατόρθωσαν να διαφύγουν πριν την πολιορκία της Μονής και μέσω μονοπατιού να βρεθούν σε ακτή ή στον οικισμό. Λέγεται πως επιβιβάστηκαν στα γαλλικά πλοία “Ίσις” και “Αμαράνθη” και κατέφυγαν στη Σύρο. Εκεί από τους διασωθέντες μετά τη καταστροφή Ψαριανούς ιδρύθηκε στη νέα πόλη (Ερμούπολη) η συνοικία “Ψαριανά”, με ενοριακό ναό αφιερωμένο στη Κοίμηση της Θεοτόκου, ως ανάμνηση του μοναστηριού της πατρίδας τους που ιδρύθηκε το 1828. Στο ναό αυτό υπάρχει εικόνα της Κοίμησης της Θεοτόκου με υπογραφή Δομίνικος Θεοτοκόπουλος, που πιθανότατα διέσωσαν από τη καταστροφή εκείνοι οι φυγάδες μοναχοί. Άγνωστο παραμένει αν το μοναστήρι ερημώθηκε ή όχι. Ακόμα κι αν συνέβη η ερήμωση διήρκεσε λίγο χρονικό διάστημα αφού στη Μονή κατέφυγε μετά την αποτυχημένη εκστρατεία του Φαβιέρου το 1828, ο τότε μητροπολίτης Χίου Δανιήλ όπως αναφέρει ο Γρηγόριος Φωτεινός στα απομνημονεύματά του.
Με την επάνοδο των Ψαριανών στο νησί (1842) πρώτος ηγούμενος διατέλεσε ο Αθανάσιος κατά κόσμον Κωνσταντίνος Βρούλος και σταδιακά ο αριθμός των μοναχών ανήλθε στους πενήντα. Μετά το θάνατο του Αθανασίου τον διαδέχτηκε ο Ιερόθεος “Κτιστός”- “Βρούλος” από τη Σκιάθο. Αυτός μετέτρεψε τη μονή σε γυναικεία με πρώτη ηγουμένη τη Ψαριανή Δέσποινα Ποδάρα. Η ηγουμένη διέθεσε υπέρ της Μονής όλη τη περιουσία της. Ο Ιερόθεος μετά την οργάνωση της γυναικείας πλέον μονής, αναχώρησε για το Άγιο Όρος όπου απεβίωσε. Όρισε ως διάδοχό του τον Συμεών Στεβή-«Βρούλο» που είχε εισαχθεί στη Μονή το 1882. Εκείνος ακολούθησε το παράδειγμα του προκατόχου του αποσυρόμενος στο Άγιο Όρος. Κατά τη διάρκεια του ταξιδιού επιτέθηκαν ληστές που τον λήστεψαν και τον κράτησαν όμηρο περιπλανόμενοι από νησί σε νησί. Τελικά τον αποβίβασαν σε ακτή των Ψαρών. Από τότε παρέμενε στη Μονή ως το θάνατό του στις 27/12/1943. Ο Συμεών καλλιέργησε τη γη πέριξ του Μοναστηριού καθιστώντας το πλέον πράσινο μέρος των Ψαρών και μετέτρεψε σε πρότυπα αγροκτήματα τα μετόχια. Έτσι οι ιδιοκτησίες του μοναστηριού προσομοιάζονταν με οάσεις μέσα στην έρημο. Το Συμεών διαδέχτηκε ο Διονύσιος Κοντούδης- “Βρούλος”, που ήταν και ο τελευταίος μοναχός. Η τελευταία ηγουμένη η Ιεροθέα Καμπανοπούλου, είχε αποβιώσει το 1964. Μετά το θάνατό του στις 27/3/1980 το μοναστήρι ερήμωσε. Όλοι οι ηγούμενοι μετά τον Αθανάσιο έφεραν το παρεπώνυμο “Βρούλος” ως ανάμνηση του πρώτου ηγουμένου μετά την επάνοδο των Ψαριανών.
Στη νότια πλευρά του συγκροτήματος βρίσκεται η κύρια πύλη του μοναστηριού. Είναι κατασκευασμένη από γκρίζα πέτρα και έχει τοξωτό υπέρθυρο. Πίσω της ανοίγεται η λιθόστρωτη αυλή, που το κέντρο της βρίσκεται το καθολικό και γύρω από αυτό οι πτέρυγες των κελιών.
Το καθολικό με διαστάσεις 18,30 x 12,50 ανήκει στον “Αθωνικό” τύπο, δηλαδή είναι σύνθετος τετρακιόνιος ναός με τρούλο, στον οποίο προστίθενται πλευρικοί χοροί (δυο ημικυκλικές εσωτερικά κόγχες) και δικιόνια λιτή (“νάρθηκας”) με δυο παρεκκλήσια στον όροφό της. Εξωτερικά είναι κτισμένο με τις ντόπιες γκρίζες πέτρες, ενώ παρεμβάλλονται και κίτρινες αμμόπετρες (ψαμμίτες) στις κόγχες και στα ανοίγματα. Οι φεγγίτες και τα τόξα των παραθύρων είναι κατασκευασμένα με πλίνθους, ενώ άλλα έχουν μαρμάρινα πλαίσια. Μαρμάρινα είναι και τα πλαίσια των θυρών. Οι στέγες καλύπτονται με ντόπιες σχιστόπλακες, πλην του τρούλου που έχουν αφαιρεθεί. Το διάκοσμο του ναού συμπληρώνουν πλίνθινοι σταυροί, ενώ στις τρίπλευρες κόγχες των χορών, υπάρχουν δυο μαρμάρινα ανάγλυφα που εικονίζουν δικέφαλους αετούς που περιβάλλονται από φυτικό διάκοσμο. Οι πύλες προς το εσωτερικό του ναού δε βρίσκονται όπως θα περίμενε κανείς στη δυτική πλευρά της λιτής, αλλά στη βόρεια και νότια πλευρά της επειδή τη δυτική καταλαμβάνει η σκάλα πρόσβασης προς τα παρεκκλήσια του ορόφου. Από τα πλαίσια των δυο θυρών, μονάχα της νότιας φέρει διάκοσμο, ένα χέρι που κρατά σταυρό και τα αρχικά IC XC NI KA. Ψηλότερα υπάρχει ρηχή κόγχη, που περιβάλλει μαρμάρινη (;) πλάκα με σταυρό, τα σύμβολα του Πάθους (λόγχη-σπόγγος) και δυο κυπαρίσσια.
Η λιτή καλύπτεται με έξι σταυροθόλια που στηρίζονται στους τοίχους και σε δυο μαρμάρινους κίονες. Διακοσμείται με απομίμηση ορθομαρμάρωσης ενώ το δάπεδο καλύπτεται από τσιμεντένια πλακίδια. Στον ανατολικό τοίχο ανοίγονται τρεις θύρες προς τον Κυρίως Ναό, με μαρμάρινα πλαίσια. Το πλαίσιο της κεντρικής πύλης φέρει ανάγλυφο διάκοσμο (αστέρες του Δαυίδ, εξαπτέρυγα, σταυρό). Στο εσωτερικό του Κυρίως Ναού δεσπόζουν οι τέσσερις μαρμάρινοι κίονες που στηρίζουν τον τρούλο. Στην οροφή, οι κεραίες του σταυρού στεγάζονται με ημικυλινδρικούς θόλους και τα γωνιακά διαμερίσματα στεγάζονται με σταυροθόλια τα δυτικά και φουρνικά τα ανατολικά. Στους τοίχους και τις οροφές, υπάρχει γραπτή και γύψινη διακόσμηση. Γύψινα υαλοστάσια με περίτεχνα σχέδια σώζονται στους φεγγίτες.
Ξύλινο τέμπλο διαχωρίζει το Ιερό Βήμα από τον Κυρίως ναό. Το τέμπλο αυτό δεν είναι το αρχικό και αντικατέστησε άλλο παλαιότερο ξυλόγλυπτο, μαρμάρινο ή μεικτό. Το Ιερό Βήμα στεγάζεται με ημικυλινδρικούς θόλους, που πατούν σε δυο πεσσούς πίσω από το τέμπλο. Στο Βόρειο παράθυρο υπάρχει μαρμάρινος νιπτήρας. Στη δυτική εξωτερική πλευρά του ναού η σκάλα οδηγεί στα δυο παρεκκλήσια στον όροφο της λιτής. Τα παρεκκλήσια βρίσκονται εκατέρωθεν ενός διαδρόμου που καλύπτεται με φουρνικά, στην άκρη του οποίου ένα δίλοβο άνοιγμα προσφέρει θέαση στο εσωτερικό του Κυρίως ναού. Τα παρεκκλήσια είναι αφιερωμένα στη μνήμη των Αγίων Γρηγορίου Θεολόγου και Συμεών του Νέου Θεολόγου. Τα παρεκκλήσια αυτά καλύπτονται με ασπίδες επί λοφίων και ημικυλινδρικό θόλο αντίστοιχα. Και στα δυο υπάρχουν μικρά ξύλινα τέμπλα, ενώ τα δάπεδα καλύπτονται από “Μαλτεζόπλακες” και κεραμικά πλακίδια, ορισμένα από αυτά εφυαλωμένα.
Περιμετρικά του Καθολικού υψώνονται οι διώροφες πτέρυγες των κελιών. Μια ισόγεια περιμετρική στοά περιτρέχει τις πτέρυγες για την πρόσβαση στα ισόγεια και υπερκείμενος αίθριος διάδρομος στον όροφο της δυτικής, νότιας και ανατολικής πτέρυγας που καλύπτεται με δικλινή στέγη από σχιστόπλακες. Η βόρεια πτέρυγα διαφέρει αφού ο εξώστης της δεν είναι καλυμμένος και ο όροφος στεγάζεται από εφαπτόμενους ημισφσιρικούς τρούλους χωρίς τύμπανο. Σύμφωνα με τον μελετητή των μνημείων των Ψαρών αρχαιολόγο κ. Γ. Μαστορόπουλο, το μοναστήρι φαίνεται να έχει μια οικοδομική φάση, εκτός ίσως από την εξωτερική είσοδο που μοιάζει ανακατασκευασμένη.
Εκτός του περιβόλου στην νότια και βόρεια πλευρά της μονής υπάρχουν βοηθητικά κτίρια. Στη νότια διόροφο κτίσμα και ένα αλώνι και στη βόρεια το ταφικό (;) παρεκκλήσι της Αγίας Τριάδας, κτίριο με δίρριχτη στέγη και το πατητήρι. Το παρεκκλήσι της Αγίας Τριάδας ανήκει στον τύπο των “Αγιορείτικων ναών”. Είναι ένας κυβικός όγκος που στεγάζεται με τυφλό τρούλο και στον οποίο προστίθενται το Ιερό Βήμα και δυο κόγχες βόρεια και νότια. Το πατητήρι ένα ψηλό τετράγωνο κτίσμα που στεγάζεται με μεγάλο τυφλό θόλο. Όλα τα βοηθητικά κτίρια της βόρειας πλευράς μοιάζουν με αντίστοιχα του Αγίου Όρους.
Επισκευαστικές επεμβάσεις της περιόδου 1980 – 1995 αν και βοήθησαν στη διατήρηση του Μοναστηριού, έχουν προκαλέσει αρκετά προβλήματα τόσο στην εικόνα του συγκροτήματος όσο και στα κατασκευαστικά στοιχεία του. Αρμολόγηματα και επιχρίσματα με τσιμέντο και ανακατασκευή των μεσοπατωμάτων των πτερύγων των κελιών με οπλισμένο σκυρόδεμα είναι μερικές από αυτές. Υπάρχει ολοκληρωμένη μελέτη για την αποκατάσταση της αρχικής μορφής του Καθολικού καθώς και της στατικής του επάρκειας, που αναμένει την ένταξη σε κάποιο πρόγραμμα. Ίσως η αναστήλωση του ναού να αποτελέσει το παράδειγμα και για τα κελιά.
Βοηθήματα
- Ανδριάνα Δημητρίου: “ Το Μοναστήρι των Ψαρών”
- Αρχοντού Ιωακείμ Αρχιμανδρίτου: “Ο Ιερός ναός Αγίου Νικολάου Ψαρών” Εκδόσεις “Αφοι Βλάσση”
- Νικοδήμου Κωνσταντίνου: “Υπόμνημα της Νήσου Ψαρών”
- Περιοδικό “7 Ημέρες- Τα ηρωικά Ψαρά” Φύλλο 27 Αυγούστου 1995 Εφημερίδα “Καθημερινή”.
- Χαλκιά-Στεφάνου Πόπη: “Τα μοναστήρια της Χίου”
