Και μερικές σκέψεις για τον φτωχό συγγενή της μυθοπλασίας
του Κώστα Σιδεράτου
Τι είναι το ντοκιμαντέρ; Αν ρωτήσεις τους περισσότερους, θα σου πουν για τα ρεπορτάζ των δημοσιογράφων ή τα ντοκιμαντέρ του National Geographic και του History Channel ή στην καλύτερη τα έργα του Μάικλ Μουρ και ότι καμία σχέση δεν έχει με τον Κινηματογράφο. Κι όμως, από τα γεννοφάσκια του ο Κινηματογράφος πρώτα αποτύπωσε την πραγματικότητα γύρω του και μετά στράφηκε στην μυθοπλασία: χαρακτηριστική είναι η πρώτη δημόσια προβολή των αδελφών Λυμιέρ με την έξοδο των εργατών-τριών από ένα εργοστάσιο και η άφιξη του τρένου σε ένα σιδηροδρομικό σταθμό το 1895. Και μόνο το γεγονός ότι ο Κινηματογράφος στηρίχθηκε στην φωτογραφία τα λέει όλα.
Τι είναι ντοκιμαντέρ;
Όμως τι είναι το ντοκιμαντέρ; Επισκεφθήκαμε το Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης, το σημαντικότερο στο είδος του στην Ελλάδα και τα Βαλκάνια, και μιλήσαμε με τον διευθυντή προγράμματος Δημήτρη Κερκινό. Μας έδωσε λοιπόν τον εξής ορισμό: «το ντοκιμαντέρ συνιστά μια ερμηνεία της πραγματικότητας με κινηματογραφικούς όρους και καταγράφει την άποψη του σκηνοθέτη για τον κόσμο. Πρόκειται για μια καλλιτεχνική αναπαράσταση του πραγματικού που δεν αντιγράφει την πραγματικότητα, αλλά την επεξεργάζεται με δημιουργικό τρόπο».
Καθώς ο Δημήτρης είναι στέλεχος του Φεστιβάλ από τα πρώτα του βήματα, το 2000, είναι ο κατάλληλος άνθρωπος για να αποκαλύψει πολλές πτυχές του θεσμού και να μας κάνει να εκτιμήσουμε ένα παραγνωρισμένο είδος. Ήδη το ντοκιμαντέρ έχει κεντρίσει, τα τελευταία χρόνια όλο και περισσότερο, το σινεφίλ ενδιαφέρον των θεατών κι έχει αποκτήσει ένα όχι αμελητέο μερίδιο στις κινηματογραφικές αίθουσες, κυρίως στην Αθήνα φυσικά.
Οι κυριότεροι λόγοι κατ’ εκείνον είναι η αυξανόμενη έλλειψη εμπιστοσύνης των θεατών στον τρόπο παρουσίασης των γεγονότων στην τηλεόραση -εξαιτίας της συχνά μονομερής ματιάς σε πολιτικά-κοινωνικά-ιστορικά θέματα, της ρηχότητας της έρευνας των δελτίων ειδήσεων, της φτωχής αισθητική-, η πλουραλιστική θεματολογία του ντοκιμαντέρ, η διαρκής εξέλιξη της κινηματογραφικής του γλώσσας και αισθητικής και η δημιουργικότητα στον τρόπο προσέγγισης των ιστοριών του.
Προσωπική μου άποψη, το σινεμά τεκμηρίωσης εξελίσσεται και κινείται πλέον πολύ πιο δημιουργικά από το σινεμά μυθοπλασίας που φαίνεται να έχει κορεστεί. Ίσως να συμβαίνει κι αυτό που λένε: η πραγματικότητα ξεπερνάει πολλές φορές και την πιο τολμηρή φαντασία.
Το Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης χθες και σήμερα
Το Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ γεννήθηκε το 1999 από τον Δημήτρη Εϊπίδη που πίστεψε στο είδος και το διηύθυνε έως το 2016. Αρχικά θεωρήθηκε ως μια συμπληρωματική εκδήλωση του Φεστιβάλ μυθοπλασίας του Νοεμβρίου. Με τα χρόνια όμως μεγάλωσε και εδραιώθηκε ως ένα από τα σημαντικότερα φεστιβάλ ντοκιμαντέρ της Ευρώπης. Από την αρχή είχε ανθρωπιστικό προσανατολισμό και διακρίνονταν για τα έντονα κοινωνικο-πολιτικά στοιχεία του, προβάλλοντας ταινίες που εστίαζαν στα ανθρώπινα δικαιώματα, τα οικολογικά προβλήματα, την ετερότητα, τις μειονότητες, την ιστορική καταγραφή, ενώ μέσα από τα αφιερώματά του σε κορυφαίους δημιουργούς εξοικείωσε το κοινό της Θεσσαλονίκης με την ιστορία του ντοκιμαντέρ ως είδος.
Τα τελευταία δύο χρόνια στα υπάρχοντα τμήματα των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, Περιβάλλοντος, Καταγραφής της Μνήμης, Μουσικής, Ελληνικού Πανοράματος, προστέθηκαν νέα τμήματα: το Διεθνές Διαγωνιστικό -το οποίο από όσες ταινίες έτυχε να δω είναι σε πολύ υψηλό επίπεδο-, το Virtual Reality, δηλαδή ντοκιμαντέρ που τα παρακολουθείς με ειδικό εξοπλισμό και σε βάζουν στον τρισδιάστατο κόσμο τους, καθώς και ενότητες για τον Κινηματογράφο, για το πειραματικό ντοκιμαντέρ (Film Forward), για την τροφή (Food vs Food), ενώ η ενότητα Καλειδοσκόπιο παρουσιάζει ένα πανόραμα με τις πιο ενδιαφέρουσες ταινίες της χρονιάς. Επίσης, στο Φεστιβάλ γίνεται πληθώρα αφιερωμάτων σε σημαντικούς δημιουργούς καθώς και masterclasses και ανοιχτές συζητήσεις με παράγοντες και σκηνοθέτες του είδους.
Οι στόχοι του φεστιβάλ ήταν και είναι κατ’ αρχήν η επαφή και η εκπαίδευση του κοινού σε μια δημιουργία τεκμηρίωσης πέρα από το τηλεοπτικό μοτίβο (φυσικά αυτό δεν έχει αποκλείσει να προβάλλονται ποιοτικές τηλεοπτικές παραγωγές), το άνοιγμα στην πολυπλοκότητα της πραγματικότητας που μας περιβάλλει και σε κάθε μεριά του κόσμου, στην δημιουργία γόνιμου προβληματισμού με την τεράστια θεματολογία που καλύπτει, η επαφή του κοινού με τους δημιουργούς (πολλοί από αυτούς προσκαλούνται στο φεστιβάλ και συνομιλούν με το κοινό μετά την προβολή της ταινίας τους- και σας διαβεβαιώνω ότι αυτό είναι από τα πιο ουσιαστικά και συναρπαστικά πράγματα που μπορεί να προσφέρει κάθε φεστιβάλ), η επαφή των δημιουργών με την αγορά (παραγωγούς, χρηματοδότες, διανομείς κλπ.) και η ανάπτυξη μελλοντικών σχεδίων τους.
Σημαντικό είναι ότι το Φεστιβάλ καλεί σχεδόν κάθε χρόνο πολύ σημαντικούς σκηνοθέτες του είδους. Ενδεικτικά, ο Δημ. Κερκινός ανέφερε μερικούς δημιουργούς παγκοσμίου εμβέλειας, όπως οι Albert Maysles, Stefan Jarl, Barbara Kopple, Kim Longinotto, Sergei Loznitsa, Pirjo Honkasalo, Mark Cousins, Peter Wintonick. Επίσης, πέρα από το Διεθνές Διαγωνιστικό δίνονται βραβεία και σε άλλα τμήματα καθώς και Βραβείο Κοινού (έτσι κάθε τόσο γινόμαστε κριτές και βαθμολογητές καθώς καραδοκούν οι κάλπες έξω από τις αίθουσες για να αποφανθούμε). Οι κριτικές επιτροπές αποτελούνται από προσκεκλημένους του Φεστιβάλ και καλύπτουν ένα ευρύ φάσμα ειδικοτήτων που σχετίζονται με το ντοκιμαντέρ.
Τέλος, να αναφέρουμε τα πάρτι και τις άλλες εκδηλώσεις που οργανώνει το Φεστιβάλ πέρα από τις αίθουσες, που δίνουν έναν τόνο ζωντάνιας, ξενοιασιάς και φρεσκάδας. Με όλα αυτά για πυξίδα το φεστιβάλ έχει φτάσει να κόβει πλέον περισσότερα από 45.000 εισιτήρια. Σε αυτό βέβαια επικουρούν και οι ευκολίες που προσφέρουν η οικονομική του πολιτική (εκπτωτικά πακέτα εισιτηρίων, προσκλήσεις, κάρτα σινεφίλ κ.λπ.), καθώς και οι συνεργασίες με καφέ-μπαρ-εστιατόρια για εκπτώσεις στους θεατές του φεστιβάλ. Έτσι για δέκα ημέρες η πόλη της Θεσσαλονίκης ζει και κινείται στην «πραγματικότητα» του σινεμά τεκμηρίωσης.
