Με επιτυχία και ενδιαφέρουσες προσεγγίσεις παρουσιάστηκαν στη Λέσβο τα βιβλία του Χιώτη συγγραφέα Κώστα Ζαφείρη. Για τα βιβλία των Εκδόσεων Άλφα Πι Κόντρα Γέφυρα και Πόκα της Πλημμύρας οργανώθηκαν δυο εκδηλώσεις: 2 Μαρτίου στη Μυτιλήνη σε συνδιοργάνωση με την Εργατική Λέσχη Λέσβου και 3 Μαρτίου στο Πλωμάρι σε συνδιοργάνωση με την Πολιτιστική Λέσχη Πλωμαρίου Βενιαμίν ο Λέσβιος. Ομιλητές εκτός από τον συγγραφέα ήταν ο δημοσιογράφος Δημήτρης Φρεζούλης και ο δάσκαλος και Δρ. Κοινωνικής Ανθρωπολογίας Αριστείδης Σγατζός. Παραθέτουμε ολόκληρη την παρουσίαση του Αρ. Σγατζού.
Θα ήθελα να αφιερώσω τη σημερινή παρουσίαση σε μια φίλη και συνάδελφο που έφυγε πριν λίγες μέρες αφού πάλεψε για 10 χρόνια για τη ζωή της, την Κοινωνική Ανθρωπολόγο Λιόπη Αμπατζή, και το κάνω όχι μόνο λόγω επικαιρότητας ούτε γιατί και εγώ και ο Κώστας έχουμε σπουδάσει Κοινωνική Ανθρωπολογία αλλά και γιατί είμαι σίγουρος ότι αν διάβαζε τα κείμενα που παρουσιάζουμε σήμερα, τα διηγήματα της Κόντρα Γέφυρας και της Πόκας της πλημμύρας, θα συμφωνούσε μαζί μου ότι σε αυτά, θα μπορούσε κανείς να εντοπίσει την εθνογραφική ματιά του συγγραφέα. Σε αυτό το ζήτημα θα επανέλθω και στη συνέχεια.
Το δεύτερο που θέλω να επισημάνω εισαγωγικά είναι η συνδιοργάνωση της σημερινής παρουσίασης από την Εργατική Λέσχη Λέσβου. Γιατί τα διηγήματα αυτά και η έκδοσή της εμπίπτουν στους σκοπούς της Λέσχης; Το ερώτημα έχει μια διπλή απάντηση. Πρώτα από όλα, από τη μεριά της Λέσχης, σκοπός μας είναι και να προωθούμε την πολιτιστική παραγωγή του τόπου μας, ιδιαίτερα αυτή που δεν εντάσσεται στη main stream παραγωγή, δεν είναι εκείνη που προωθούν οι μεγάλες αλυσίδες βιβλιοπωλείων, δεν θα τη δεις να διαφημίζεται στα σποτάκια των μεγάλων καναλιών. Στη σημερινή περίπτωση είναι κείμενα που γράφηκαν από και για τους ανθρώπους των νησιών μας, δείχνουν, περιγράφουν και, όπως κάθε καταγραφή, ανανοηματοδοτούν τις ίδιες τους τις εμπειρίες και τα βιώματα τους. Συνυφασμένη λοιπόν με αυτή την υπό καταγραφή από το συγγραφέα εμπειρία των υποκειμένων, είναι η θέση τους στην παραγωγή…. Να το πω πιο απλά Χιώτες ναυτικοί είναι, για θάλασσες και φουρτούνες θα μιλάνε, για τον εφοπλιστή που πρόσταξε: «Συνεχίσατε πάση δυνάμει προορισμόν σας», για μπαρ στο Πειραιά, για παιδιά που μεγαλώνουν μόνα τους στο νησί. Και το πλαίσιο λοιπόν και το περιεχόμενο των κειμένων του Κώστα Ζαφείρη εμπίπτουν στους σκοπούς και τους στόχους της Εργατικής Λέσχης Λέσβου.
Ας δούμε λοιπόν αυτά καθ’ αυτά τα δυο βιβλία που παρουσιάζουμε σήμερα. «Κόντρα Γέφυρα» και «Η πόκα της πλημμύρας». Δυο συλλογές διηγημάτων που παίρνουν το όνομα τους από το πρώτο διήγημα που φιλοξενούν. Επτά διηγήματα η πρώτη με το επώνυμο διήγημα να καταλαμβάνει σχεδόν το μισό βιβλίο, 45 το δεύτερο, ιστορίες του μικρόκοσμου όπως τις χαρακτηρίζει ο ίδιος ο συγγραφέας. Τα διηγήματα του δεύτερου είναι ταξινομημένα σε θεματικές ενότητες π.χ. ιστορίες της θάλασσας, της κρίσης, της μνήμης, του χωριού και της γειτονιάς.
Υπάρχει ένα νήμα που συνδέει τα δυο βιβλία; Κατά τη γνώμη μου ναι και δεν είναι άλλο παρά το εθνογραφικό αυτί και μάτι του συγγραφέα. Είναι ιστορίες που μπορεί να ακούσει κανείς στο καφενείο, στη γειτονιά, στη δουλειά, ιστορίες που μπορεί να περάσουν απαρατήρητες ή να χαθούν μέσα στο θόρυβο της καθημερινότητας, ιστορίες που όμως σε όποιον διαθέτει το κριτήριο του «ναυαγοσώστη ιστοριών», κάνουν το απαραίτητο κλικ, καταγράφονται με κωδικό τρόπο σε κάποιο πρόχειρο χαρτί ή σε μια μισοτελειωμένη κασετίνα Παπαστράτος το i-pad των παλιότερων γενιών. Σημειώσεις που φτάνουν σπίτι και περιμένουν υπομονετικά να ανασυρθούν για να αναδομηθούν σε μια ολοκληρωμένη ιστορία πια. Αυτό άλλωστε δεν κάνει κι ένας εθνογράφος; Η μόνη διαφορά η τήρηση της επιστημονικής πειθαρχίας του κλάδου σε σχέση με τη λογοτεχνία που είναι απελευθερωμένη από αυτά τα δεσμά.
Θα σταθώ και σε δυο σημεία που με συνδέουν με το συγγραφέα και φυσικά θα τα βρει κανείς μέσα στα διηγήματά του. Πρώτα από όλα είμαστε συνομήλικοι…. Πενηντάρηδες. Γενιά της Μεταπολίτευσης στα παιδικά μας χρόνια, της Αλλαγής στα χρόνια των πρώτων πολιτικών σκιρτημάτων μας. Από την άλλη παιδιά ναυτικών κι οι δυο μας. Μαγειροκαμαρότων. Με τον πατέρα να ταξιδεύει, με την αναμονή της επιστροφής του, με τη θλίψη στα μάτια του όταν δεν μας έβγαινε το «μπαμπά» και μας ξέφευγε κανένα «θείο» τις πρώτες μέρες της επιστροφής του, με τα δέματα με τις εξωτικές σοκολάτες ή τους πολύχρωμους μαρκαδόρους που μοστράραμε στα θρανία μας. Με τη μάνα που χαιρόταν με τα αγγλικά μας όταν μας έδιναν να αντιγράψουμε τη «σύσταση» στο φάκελο με το γράμμα, που θα έβρισκε τον μπαμπά στη Βομβάη, το Ντούρμπαν ή τη Νέα Ορλεάνη.
Μάγειρες κι οι δυο στα μπάρκα τους…. Κι εμείς λιχούδηδες μέχρι και τη σημερινή μας ηλικία, ίσως γιατί όταν ο πατέρας μας ήταν σπίτι ξέμπαρκος, αυτό πλημμύριζε από μυρωδιές από κάρι και μάνγκο τσάτνεϊ… το ντουλάπι με τα μπαχαρικά μύριζε μπαμπά ακόμη κι όταν αυτός ταξίδευε. Γι΄ αυτό κι οι ιστορίες του Κώστα μου έφεραν μια απέραντη μελαγχολία. Και μιλάω γενικά για ιστορίες, γιατί σε όλες λίγο πολύ, η θάλασσα είναι παρούσα. Όσον αφορά στο ηλικιακό εδώ νομίζω, όπως και σε κάθε γενιά που μιλάει για τον εαυτό της, όπου ταυτίζονται συγγραφέας και αναγνώστης, εμφανίζεται εκείνο το συνωμοτικό γελάκι. Ένα όνομα θα σας πω «Καταρίνα Βιτ» . Δε χρειάστηκε να μπω στην ανάγνωση του ομώνυμου διηγήματος του Κώστα. Το χαμόγελο είχε φτάσει στα αυτιά μου με το μυαλό μου να κάνει διπλά και τριπλά άξελ ακολουθώντας τα πέδιλά της, λέμε τώρα, σε περιγραφή Αλέξη Κωστάλα. Και ναι, λίγα χρόνια πριν, θα παίζαμε όπως οι ήρωες του Κώστα, Χαβάη 5-0 υποδυόμενοι τον Στηβ Μαγκάρετ, ενώ τα γόνατα μας θα έτσουζαν στη θάλασσα από τις πληγές που μας άφηναν οι πτώσεις από τα ESKA και τα Velamos.
Κλείνοντας θα αναφερθώ και λίγο στη μορφή των κειμένων. Συνήθως στα διηγήματα περιμένουμε στο τέλος μια κάποια λύση, ένα δια ταύτα ή μια κορύφωση. Στα κείμενα αυτά του Κώστα, αυτό το πικ απουσιάζει, ιδιαίτερα στα διηγήματα της «Πόκας της πλημμύρας», είναι κείμενα που αν περιμένεις συμπέρασμα, δίδαγμα, απλά το έχασες…. Και δε το κρύβω ότι μέχρι να το συνειδητοποιήσω μου κακοφάνηκε. Δε ξέρω αν είναι μια συνειδητή επιλογή του συγγραφέα ή είναι ακριβώς αυτό που περιέγραψα στην αρχή, η εθνογραφικού τύπου καταγραφή ιστοριών που επιβάλλει μια τέτοια τακτική στη γραφή. Απλά γιατί η ζωή είναι μια ρέουσα κατάσταση, έχει σημεία καμπής, πισωγυρίσματα, επιταχύνσεις ή επιβραδύνσεις αλλά τελικά δεν υπάρχει αρχή και τέλος, δεν υπάρχει δια ταύτα. Οι ήρωες του Κώστα, ο Πέτρος κι ο Κοσμάς θαλασσοπνίγονται ακόμη στον Ατλαντικό, η Ιρίνα εξακολουθεί να σερβίρει τους πελάτες της κάπου στο Αιγάλεω, ο Γρηγόρης σχεδιάζει τις τέλειες διακοπές, ο Βασιλάκης περιμένει τις εκλογές να τσιμπήσει λίγο ψητό αρνάκι κι ο Προκόπης με το νερό μέχρι το γόνατο να περιμένει να ρεφάρει τα χαμένα….
Αριστείδης Σγατζός
Δάσκαλος, Δρ. Κοινωνικής Ανθρωπολογίας